Het heilige heimwee

3 januari 2021

Carl Sagan verwoordt het prachtig in de inleiding van zijn beroemde tv-serie Cosmos. ‘Some part of our being knows this is where we came from, and long to return. And we can, because the cosmos is also within us, we’re made of star stuff.’ Met deze woorden vat hij bondig samen waarom we zo begeesterd kunnen zijn van de sterren en het mysterieuze heelal waarin ze stil drijven en fonkelen. Een diep heimwee naar waar we vandaan komen, en een diep verlangen om daar weer naar terug te keren. Alsof we ons nergens beter thuis voelen dan daar, omhelsd door de oneindige diepte. Een diepte die ook in onszelf te vinden is als we door de microwereld van ons eigen lichaam gaan reizen, zoals in de film Fantastic Voyage uit 1966. Ook dan begeven we ons in een grote leegte met wonderbaarlijke atomen, moleculen en energieën. Zo boven, zo beneden. Zo buiten, zo binnen.

Zeus plaatste Ganymedes als een sterrenbeeld aan de hemel. Alsof hij daarmee weer thuis was, net als de vele andere mensen en dieren die zo hun eigen plek aan het eeuwige firmament kregen. Alsof de kosmos het mooiste graf is dat je je kan wensen. Kijkend naar Kubricks film 2001: A Space Odyssee werd ik bijna jaloers op Frank, die buiten het ruimteschip een zwiep kreeg van computer HAL, zodat hij tot in alle eeuwigheid in de ruimte zweeft door het geluidloze heelal. Het geloof in sterrenbeelden lijkt primitief, want iedereen kan in de hemel alles zien wat zijn hartje begeert. Waar de een Orion in het firmament ziet, kan een ander een vlinder of een paard zien. Maar je zou ook kunnen zeggen dat alles overal in de nachtelijke hemel aanwezig is. Dat de ene cultuur in zijn collectief bewustzijn heel andere mensen, dieren en dingen ziet dan de andere, zegt nog niet die er niet zijn. Omdat ze er allemaal zijn.

De kosmos, dat zijn we zelf. Kosmos in kosmos, in ontelbare herhalingen van oneindig groot tot oneindig klein. Het heimwee naar dit bewustzijn heeft Beethoven met het gedicht van Schiller prachtig getoonzet in de Ode an die Freude in zijn Negende Symfonie. ‘Ahnest du den Schöpfer, Welt? Such’ ihn über Sternenzelt! Über Sternen muss er wohnen,’ gevolgd door een kort maar overrompelend deel waarbij je in een diep ontzag gesmolten door de kosmos zweeft. Is dat niet de kern van de romantiek? Is dat heimwee niet heilig omdat het helend is? Dat is niet alleen een smachten naar het oceanisch leven in de moederschoot, maar ook naar onze bestemming waarin we weer één zijn met de kosmos, met God, met energie of hoe je het Alles ook noemt. En tegelijk is het een weten dat dat allang het geval is, en dat er eigenlijk geen verschil is tussen oorsprong en doel, tussen begin en einde, omdat die hetzelfde zijn. Alsof het verlangen zichzelf oplost in bevrediging.

Ook verleden en toekomst smelten samen, zodat we ons in een reis bevinden die eigenlijk niet bestaat. ‘Er is geen ledige ruimte,’ is de titel van een boek van Jan van Rijckenborgh, grootmeester van de rozenkruisers. Dat kan ook niet anders als alles één is. Ruimte, leegte kan niets anders zijn dan verdampte materie. Materie kan niets anders zijn dan gestolde ruimte. Alle tegenstellingen blijken niets anders te zijn dan bedenksels. Dood bestaat niet, want alles is bezield en zindert van leven. Dat dwingt respect af voor alles, van zandkorrels tot sterren. Wat dat betreft zijn die zogenaamd primitieve pantheïsten zo gek nog niet. Daarom doet het doodslaan van een vlieg of het kapotslaan van een voorwerp altijd een beetje pijn omdat we dat ook onszelf aandoen. Agressie is altijd iets van een ik dat wil overleven, onwetend dat het helemaal niet kán overleven.

Het enige dat overblijft is het hier en nu. Meer is er gewoon niet. En dat hoeft ook niet, want het hier en nu is er altijd en daarin verdwijnen tijd en ruimte om plaats te maken voor liefde, extase en verwondering. Eeuwigheid is nu, en nu is eeuwigheid. En wat is er mooier dan het vieren van het heilige heimwee en daarin te verdwijnen? En hebben de sterren me meer geleerd dan wie of wat dan ook.