De magische Bach

7 februari 2011

Waarom is muziek de hoogste kunstvorm? Omdat je er alleen in het hier en nu van kan genieten. Bij een schilderij, beeldhouwwerk of gebouw kunnen je ogen nog heen en weer zoeken en dwalen, het heeft ruimte nodig. Bij een boek, theater of film kan je nog in spanning wachten hoe het afloopt. Het heeft tijd nodig. Bij muziek zit ik nooit te verlangen naar hoe het afloopt, maar geniet ik op het moment zelf van prachtige melodieën en akkoorden. Ook melodieën en akkoorden kunnen alleen bestaan dankzij tijd en ruimte, maar die tijd is alleen het nu en die ruimte alleen het hier. Ja, sommige mensen kunnen heel analytisch naar muziek luisteren, maar dat is niet mijn sterkste kant. Meestal hoor ik door het orkest de instrumenten niet meer. Daarvoor moet ik heel goed opletten. Wat ook zijn voordelen heeft, want pas dan kan ik de magie achter muziek ontdekken. Dat leer ik een beetje van Vriend, soms met partituren erbij want dan kan ik beter luisteren naar wat ik hoor.

Het geheim van echte kunst is dat het helend is. En dat is niet alleen een gevoel, maar ook een zintuiglijke ervaring. Als ik mijn ogen sluit weet ik echt niet waar de muziek klinkt en proef ik iets van een nonlokaal bewustzijn, zoals dat mooi heet. Harmonie verbindt en is daarom helend. In harmonie heeft alles met alles te maken, weerspiegelt alles in alles. Dat zou je magie kunnen noemen, omdat dit niet alleen via het waakbewustzijn verloopt, maar ons hele wezen aanspreekt. In beeldende kunst en architectuur vinden we de gulden snede, waarin de getallen 1,618 en 0,618 magisch zijn. Een goed muziekstuk staat dan ook als een bouwwerk in elkaar. Soms vinden architectuurstudenten elkaar en beginnen een popgroep. Zo ontstond Pink Floyd. Maar Bach had die vooropleiding niet nodig om zijn oeuvre de magie van contrapunt en harmonie mee te geven. Bovendien liet hij het daar niet bij, zoals Vriend en ik zaterdagavond weer mochten ervaren in de Geertekerk in Utrecht.

Daar dirigeerde de inmiddels 82-jarige Gustav Leonhardt het koor en orkest van de Nederlandse Bachvereniging. Mooiere uitvoeringen van Bach dan die van hem, Herreweghe en Ton Koopman zijn nauwelijks denkbaar. Luxe dus, om dit mee te mogen maken. Er werden onder andere drie cantates gespeeld, waarvan ik Herr, wie du willt, so schicks mit mir de mooiste vond. Omdat daarin het koor de tenor, bas en sopraan omhoogtrekt uit de wanhoop en twijfel en je daadwerkelijk voelt hoe ze zich verenigen. Bach laat stemmen en instrumenten uitbeelden wat er gezegd wordt, zoals bijvoorbeeld in de Hohe Messe waar vioolpartijen zich splitsen in het Et incarnatus est: het leven van vlees en bloed is een leven in dualiteit. Als ik Vriend mag geloven, want mijn gebrek aan analytisch vermogen maakt het me moeilijk om dit te horen. Maar ik krijg er wel koude rillingen van en voel een verdriet in me opwellen voor de lange lijdende omweg die we kennelijk moeten maken om uiteindelijk onze goddelijkheid weer te hervinden.

Bach is natuurlijk bekend om zijn muzikale uitbeeldingen. De Matthäuspassion zit er vol van. Wie kent niet het Sind Blitze, sind Donner in Wolken verschwunden met al zijn kwaadheid? Maar knapper dan dit soort muzikale schilderijen zijn de minder opvallende technieken waarmee Bach beroemd is geworden. En dan bedoel ik niet alleen zijn spelen met polyfonie, maar ook dat elke stem ergens voor staat en elke orkestpartij iets symboliseert – of je het nou bewust zo ervaart of niet. Hiermee vergeleken klinkt de muziek van tijdgenoot Händel maar armoedig en vaal. De magie van Bach is dat zijn muziek in welke betekenis dan ook organisch heel is en daarom zo helend kan werken. Hij had dat zelf ook wel nodig want zijn levenspad ging niet over rozen, en dat het memento mori zoveel van zijn composities kleurt verwondert niet na verlies van zoveel kinderen, en dat van zijn vrouw die na een lange reis van hem overleden bleek te zijn.

Toewijding en overgave aan God doordrenkt zijn cantates. Qua beleving staat dat niet zo ver af van wat we tegenwoordig overgave aan het goddelijke in jezelf, of verlies van het ego noemen. Dat soort muziek kan het beste gebracht worden door mensen die zichzelf niet zo belangrijk vinden, zoals Gustav Leonhardt. Hij had een mofje om zijn linkerhand – tijdens een eerder concert dat we eens bezochten had hij al last van kramp – dirigeerde bij bescheiden en bijna onopvallend drie cantates en de Lutherse mis, die merkwaardig genoeg in het Latijn was. ‘Vanwege het liturgische karakter van de muziek verzoekt de dirigent u tijdens en na afloop van het concert niet te applaudisseren,’ stond op een muziekstandaard te lezen. Dat had hij dan mooi verzonnen, want volgens mij houdt hij gewoon niet van applaus en zo. Want als je gaat klappen knikt hij al snel iets van: ‘Zo is het wel genoeg!’ Aan dit soort mensen kun je Bach toevertrouwen omdat ze zijn muziek begrepen hebben. Voor zover ik het begrijp dan, en daarover kan oordelen. Wie ben ik om over Bach te schrijven? Soli Deo Gloria!

Gepost in Muziek, Spiritualiteit, Uit mijn leven