Sint-Precarius

15 december 2012

Gisteren met Vriend beland in Leiden voor de Huizinga-lezing in de Pieterskerk. Maar daarvoor hadden we natuurlijk weer lekker in het ooit door Robbie aanbevolen Donatello’s in de Haarlemmerstraat gegeten: de pizza was niet te heet en niet te koud, niet te hard en niet te zacht, met lekker knapperige randen. Echt aan te bevelen. Met wat lambrusco in mijn grieperige hoofd wandelden we door het regenachtige donkere universiteitsstadje. In de Breestraat bijna overreden door een fietser op de stoep, in de Mooi Japiksteeg bijna gestruikeld over massa’s fietsen die over de stoep verspreid lagen. In de kerk speelde een strijkkwartet en brandden er echte kaarsjes rond de pilaren – alles zoals het hoort. De eerste zeven rijen waren gereserveerd, maar die waren maar voor de helft gevuld. Wat wel handig is als je op de achtste rij zit, zoals wij. Het lijkt erop dat zelfs deze kerk het bezit is van de Universiteit van Leiden, die samen met NRC Handelsblad en de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde jaarlijks deze Huizinga-lezing organiseert, die een eerbetoon is aan cultuurfilosoof Johan Huizinga (1872-1945). Van hem heb ik nog steeds het dikke boek Herfsttij der Middeleeuwen in de kast staan. Nog ongelezen omdat het door mijn moeder teveel was aanbevolen.

Deze 41e Huizinga-lezing werd uitgesproken door de Belgische socioloog en schrijver Geert van Istendael, die daarmee in het voetspoor trad van beroemdheden als Rudy Kousbroek, Jan Pen, Noam Chomsky, Karel van het Reve, Renate Rubinstein, Harry Mulisch, Peter Schat en Gerrit Komrij. De tekst ervan lag al als een blauw of groen boekje (in die kleuren ben ik soms een beetje blind) op onze stoeltjes, maar het aanhoren van een verhaal is heel iets anders dan het lezen ervan zodat we toch maar bleven zitten. Niet onterecht, want passie en intonatie verschuiven op papier al snel naar de achtergrond. Sint-Precarius! Niemand kent hem en toch leven de meesten van ons in zijn parochie. Wie is deze heilige? Van Istendael neemt ons mee naar zijn onzichtbare werkgebieden in Europa en opent onze ogen voor de ‘parochie zonder hoop’. Eén van de betekenissen van ‘precarius’ is: ‘door bidden en smeken verkregen’ en de kernstelling van zijn toespraak is: ‘De financiële en economische crisis die nu al vier jaar Europa teistert, wordt gebruikt om de grondslagen van de Europese beschaving te vernietigen. De verzorgingsstaat. De democratie.’ Minder niet. Want sneller dan die na de Tweede Wereldoorlog is opgebouwd, wordt die de laatste jaren afgebroken. We moeten steeds meer tevreden zijn met minder. Wat vooral geldt voor jonge mensen die op de drempel van het grote leven staan: ‘Hun toekomst is dood.’

Waar ken ik dat van? Het woord ‘neoliberalisme’ is niet uit de mond van Van Istendael gekomen, maar ik had wel al namen als Ayn Rand en Milton Friedman in de lijst van geraadpleegde literatuur zien staan. En vertelde Hans Achterhuis ook niet al dat dit radicale kapitalisme als doel had de samenleving totaal af te breken? Niets nieuws voor mij dus, maar wel in heel andere woorden. Van Istendael zegt: ‘Iedere dag vreest de burger meer dat de economische, financiële en existentiële crisis die Europa door elkaar schudt, ontaardt in een totale chaos. Tevergeefs probeert het officiële Europa zich los te worstelen. Het einde van de crisis ligt nu wel zeker in het verschiet, zeggen Draghi, Barroso van Van Rompuy. In het verschiet ligt alleen de volgende jobstijding. De financiële markten houden Europa in een ijzeren wurggreep.’ Ik zou het de wurggreep van de Angst noemen. Waarin we klein en hopeloos worden gehouden.

We kunnen heel negatief doen over Europa: ‘De schitterendste steden hebben wij verwoest, hele volkeren hebben wij uitgemoord, wij Europeanen, wij die predikten dat wij de beschaving brachten naar de vier windstreken. De verwoesting van Tenochtitlan. De Hollandse slavenschepen. De afgehakte handen van de Congolezen. Auschwitz. Dat alles is Europa. Maar Europa, dat is ook Jan van Eyck, Rembrandt, Picasso. Europa, dat is ook Bach, Mozart, Mahler. Europa, dat is ook Homerus, Dante, Cervantes, Stendhal. De Piazza del Campo in Siena, de Grote Markt in Brussel.’ En: ‘De sociale zekerheid zoals België, Zweden, Frankrijk, Nederland en tot voor korte tijd ook Duitsland haar sinds de negentiende eeuw en vooral in de jaren na 1945 hebben geconstrueerd, moeten wij zonder voorbehoud een kroonjuweel van de Europese beschaving noemen.’ En: ‘De financiële markten zijn ten diepste onethisch. Niet amoreel, immoreel.’

‘Zijn Grieken en Spanjaarden soms geen broeders en zusters binnen een van onze poorten?’ vraagt Van Istendael zich af, waarna hij ons herinnert aan de goede Bijbelse gewoonte om op gegeven moment schulden kwijt te schelden, waarnaar ook de eerste regel van het zesde couplet van de Ode an die Freude, beroemd van Beethovens Negende Symfonie, verwijst: ‘Unser Schuldbuch sei vernichted!’ Solidariteit heeft plaatsgemaakt voor zelfverrijking: ‘Het enige wat waarde heeft is dus het maximale voordeel nastreven voor jezelf. Het enige wat écht telt, is zelfzucht, want rationaliteit is altijd egoïstisch, zo niet is het geen rationaliteit. Daarbij hoor je keer op keer spreken over dé realiteit, wat dan betekent dat de economische realiteit de enige is,’ en dat is iets waarvan ons taalgebruik doortrokken is, zoals bij het veel gehoorde ‘investeren in een relatie.’ Maar Van Istendael laat ons de échte realiteit zien: ‘De barbaren staan niet voor de poorten. De barbaren zitten binnen onze wallen.’ En dat deze ‘hogere geestelijkheid van de Sint-Precariusparochie’ nog altijd op vrije voeten rondloopt is wat mij het meest verwondert.

De lezing wordt besloten met Lao Tse: ‘Geen zonde is groter dan te veel willen hebben. Geen fout geeft meer verdriet dan te willen winnen. Geen ramp is erger dan niet van ophouden weten.’ Terugwandelend naar het station, af en toe wakkerschrikkend van fietsers zonder licht, ben ik ondanks dit niet al te rooskelurige verhaal niet depressief. Integendeel. Het doet me goed dat dit soort geluiden steeds vaker te horen zijn. Wat bewijst dat de muren van de Sint-Precariusparochie toch scheurtjes beginnen te vertonen.