De afluisterstaat

4 juni 2014

Een afluisterstaat vraagt om een fluisterstaat. Waar we alleen nog maar intiem kunnen zijn onder het bladerdak van een boom achterin onze tuin, ongezien door satellieten en drones, onbespied door verstopte microfoons. Alleen daar kunnen we elkaar omhelzen en lieve kusjes geven en ons helemaal laten gaan, opgaan in kinderlijke, puberale en andere onvolwassen verlangens, kunnen we klein, speels en kwetsbaar zijn, ons overgeven aan de vrijheden waarnaar onze lichamen, gevoelens en gedachten zo smachten. Alleen ver buiten het bereik van mobieltjes, camera’s en laptops is nog vrijheid te vinden, de zekerheid om met rust gelaten te worden, om ongestoord onszelf te kunnen zijn, te experimenteren, er afwijkende meningen op na te houden, geheimpjes en verrassingen te koesteren, grenzen op te zoeken, de dans van de gangbare middelmaat te ontspringen.

Hoe erg het is om heimelijk bespied te worden, hoe ontwrichtend dit werkt op een open en transparante samenleving illustreert Glenn Greenwald in zijn boek De afluisterstaat. ‘Privacy is een kernwaarde van een vrij mens,’ schrijft hij. ‘Allemaal begrijpen we intuïtief dat we in ons privédomein, onzichtbaar voor de oordelende blikken van derden, kunnen doen, denken, praten, schrijven, experimenteren en kiezen wat ons goeddunkt.’ Het bespioneren van al ons doen en laten is hier een rechtstreekse aanslag op, of nog erger: het weten dat we mogelijk gevolgd worden is funest voor onze identiteit. Het is deze Glenn Greenwald, de Braziliaanse journalist die klokkenluider Edward Snowden hielp om vele documenten van de NSA openbaar te maken, en hij toont glashard aan dat deze organisatie niets anders op het oog heeft dan zoveel mogelijk informatie over iedereen bij elkaar te harken en daarvoor de meest abjecte middelen niet schuwt en maling heeft aan mensenrechten en grondwetten. Dat zij daarbij niets heeft bijgedragen aan het bestrijden van terrorisme, zodat dit niet het ware doel van haar obscure praktijken kan zijn.

Is het sciencefiction of werkelijkheid? Hoewel ik niet aan paranoia lijd en ook niet zo van complottheorieën hou, vrees ik het laatste. De meeste overheden hebben nu eenmaal de neiging om zoveel mogelijk macht te willen uitoefenen op haar burgers. In zijn boek krijgen vooral de Verenigde Staten, inclusief Obama, en Engeland ervan langs, en of het nu gaat om het verzamelen van zogenaamd onschuldige metadata of om met het programma XKeyscore snuffelen in de inhoud van al het internetverkeer maakt niet zoveel uit. Uiteindelijk heeft de NSA de macht om iedereen te volgen, computers en telefoons te hacken of onklaar te maken: laat er geen misverstand over bestaan dat deze organisatie haar hoofdvestiging in Fort Meade, Maryland, heeft moeten uitbreiden voor extra ruimte om al haar data op te slaan. Niet wij die hiervoor bang zijn lijden aan achtervolgingswaan, maar de regeringen die alles infiltreren, inclusief de journalistieke branche, bang als ze zijn van hun troon gestoten te worden door terroristen – de kans dat je door onweer getroffen wordt is groter dan dat je slachtoffer van een aanslag wordt – en andere dubieuze mensen zoals milieuactivisten, linkse occupyers en strijders voor mensenrechten.

Zo heeft het internet ons teruggebracht naar George Orwells 1984. In het kwadraat dan, want inmiddels zijn velen gezwicht voor de controlestaat, hebben ze zich erbij neergelegd en zijn ze het normaal gaan vinden. ‘Ik heb niets te verbergen,’ roepen ze dan. Maar ik vraag me af wat daarvan overblijft als je hen de gegevens van hun creditcards vraagt. Die NSA natuurlijk allang heeft of zou kunnen hebben, maar dat terzijde. Maar ik heb wel degelijk dingen te verbergen, want zonder iets te kunnen verbergen besta ik niet meer, pas ik me aan aan vigerende normen en waarden, zelfs zonder dat ik het zelf in de gaten heb. Zo wordt de wereld één grote vrije slavenmarkt van gehoorzame mensen die niet eens doorhebben dat ze slaven zijn. Slaven van geld en macht, van megalomane hebzuchtige ego’s die niet tevreden zullen zijn voordat elk grassprietje zich gedraagt zoals zij dat willen. Maar we zijn gehypnotiseerd met het geloof dat al deze surveillance goed voor ons is. Net als de camera’s die zeggen ‘over uw en onze eigendommen’ te waken. Alsof ze die ook geplaatst hadden als het alleen om ónze eigendommen ging.

Mijn mobieltje verraadt waar ik ben. Neemt wellicht stiekem foto’s en luistert misschien mee. Wat ik aan wie betaal, waar ik reis met mijn OV-chipkaart, waar ik op internet surf, wat ik mail en chat, wat ik twitter en op Facebook zet, welke blogs ik schrijf, met wie ik telefoneer, wat ik allemaal in Second Life uitspook, welke tv-programma’s ik bekijk en welke muziek ik speel – ik ga er maar van uit dat NSA en consorten alles van me weten. De essentiële vraag is echter of ik me daar iets van aantrek nu ik weet in de wereld van Big Brother te leven. Als je me wilt pakken, pak je me maar, want mijn vrijheid is me liever dan lief. Misschien getuigt het wel van de meeste volwassenheid om jezelf te blijven, hoeveel ogen er ook op je gericht zijn. Maar de meeste mensen zijn daar nog lang niet aan toe en zal de mogelijkheid om ware moed te betonen zoveel mogelijk gefrustreerd worden. Met het zaaien van angst voor de spiedende en normerende buitenwereld, of nog beter: angst voor hun ware zelf.

Wat de anderen van me vinden is hun probleem, niet het mijne. Makkelijker gezegd dan gedaan, deze mooie woorden, want ernaar leven kan lastig zijn. Gewoon omdat ik om de een of andere reden wil overleven. Maar dat zou wel de ware moed zijn, zoals Snowden die toont door zijn eigen weg te gaan, waarin gedaan moet worden wat gedaan moet worden, ondanks de consequenties ervan. Als je niet alleen fysiek maar ook psychologisch geweld in de definitie van terrorisme opneemt – en je kunt je afvragen wat erger is – zal je er in Ford Meade, Md, USA, een wereld voor je opengaan. Een plaatsje dat qua oppervlakte en inwonerstal niet veel anders is dan Blaricum, maar waarin we allemaal aanwezig zijn.