The Fountainhead

5 september 2014

In 1943 legde Ayn Rand met The Fountainhead, waarvan in Nederland in 2012 de elfde druk verscheen onder de titel De Eeuwige Bron, de vinger op een zere wond die vandaag de dag meer bloedt en ettert dan ooit. Het is het verhaal van architect Howard Roark – wellicht had de schrijfster Frank Lloyd Wright voor ogen – die zijn eigen kunstwerk liet opblazen omdat de realisatie ervan afweek van wat hij ontworpen had. Dat klinkt krankzinnig, maar uiteindelijk spreekt de jury hem toch vrij van schuld. En niet onterecht als we meegaan in de filosofie van Ayn Rand waarin het, net als in haar andere boeken, veelal gaat om het conflict tussen egoïsme en altruïsme, tussen zelfzucht en opoffering, tussen individu en collectief, tussen zelfstandigheid en afhankelijkheid, tussen scheppers en tweedehands mensen. Toneelgroep Amsterdam heeft het boek op de planken gezet op een locatie die uitstekend past bij een verhaal waarin een architect centraal staat: de nieuwe zaal die de Stadsschouwburg van Amsterdam sinds 2009 rijk is. Helaas is Ayn Rand niet kort van stof, wat er ook toe heeft geleid dat we ondanks de vroege aanvang pas tegen middernacht weer de schouwburg verlieten. Maar het was het waard!

Het toneel was één grote werkplaats waar tijdens de opvoering decors werden verwisseld. Het begon als architectenbureau en eindigde als drukkerij met een heus draaiende offsetpers, terwijl het gedurende de voorstelling allerlei locaties uitbeeldde, zoals een appartement met een prachtig uitzicht op het New York van vervlogen tijden. Het ene moment stonden er stoelen en banken, in een andere scène spelende bandrecorders en was er zachte livemuziek op de achtergrond, camera’s lieten zien hoe architecten op tekentafels zorgvuldig aan het ontwerpen waren en een reusachtig scherm liet de oorverdovende vernietiging van Cortlandt zien – de voor Roark mislukte behuizing voor de armen – waarbij wind en papier over het toneel raasden en fladderden. Dit alles bracht de vele lange dialogen tot leven, die zo kenmerkend zijn voor Ayn Rands boeken. Ik kan er met mijn verstand niet bij hoe de spelers al die teksten uit hun hoofd leren. Zoals Ramsey Nasr als Roark, met als tegenspeler Aus Greidanus jr. als architect Peter Keating die zijn eigen roem belangrijker vindt dan zijn werk, Hans Kesting als Gail Wynand die als krantenmagnaat uiteindelijk toch Roark gaat steunen en Halina Reijn als Dominique Francon die een relatie met alle drie had maar uiteindelijk toch voor Roark kiest.

The Fountainhead gaat niet alleen over psychologische, maatschappelijke en politieke kwesties, want het verhaal legt ook, als je dieper kijkt, een spirituele dimensie bloot. Ayn Rand wordt vaak beschouwd als een van de grondleggers van het neoliberalisme – denk aan haar vriendschap met Alan Greenspan en vele anderen die niet echt mijn vrienden zijn – maar dat neemt niet weg dat zij het over niet minder dan de essentie van onze hedendaagse crisis heeft. En ik moet toegeven: ik loop warm voor haar ideeën wanneer ze de wortels daarvoor blootlegt. Zoals John Galt in Atlas Shrugged zijn ideeën in een lange toespraak samenvat, staat in The Fountainhead de tien pagina’s durende verdedigingsrede van Howard Roark centraal: de eerste plicht van de mens is zichzelf te zijn, onafhankelijk te blijven, te scheppen. En dat is nooit in dank afgenomen: Prometheus werd aan een rots geketend, Adam werd uit het paradijs verdreven. ‘Door alle eeuwen heen zijn er mensen geweest die de eerste schreden op nieuwe paden zetten, met geen andere wapens dan hun eigen visioenen (…) en het antwoord dat ze kregen was haat.’ Maar ‘alleen door voor zichzelf te leven, was hij in staat dingen te presteren die nu de glorie van de mensheid vormen,’ verdedigt Roark zich. ‘Dat is het wezen van alle prestatie.’ En: ‘Die scheppende gave kan niet geschonken of ontvangen worden, gedeeld of geleend worden. Ze behoort toe aan afzonderlijke, individuele mensen. Wat met behulp van die gave geschapen wordt, is het eigendom van de schepper.’ En daarom mocht hij Cortlandt laten opblazen.

Ayn Rand ziet altruïsme dan ook als een groot kwaad, want het is ‘de leer die wil dat de mens leeft voor anderen en anderen boven zichzelf plaatst. Maar geen mens kan leven voor een ander mens. Hij kan zijn lichaam evenmin delen als zijn geest.’ Zolang mensen elkaar nodig hebben wordt er geparasiteerd, is er sprake van slavernij. Dat zouden veel hedendaagse neoliberalen ter harte kunnen nemen, want ze leven te vaak helemaal niet in de lijn van Ayn Rands gedachtengoed: ‘Roof, exploitatie en heerschappij veronderstellen slachtoffers. Ze impliceren afhankelijkheid. Ze vormen het terrein van de tweedehands mens.’ Ja, altruïsme wordt vaak gebruikt als middel tot uitbuiting, tot vandaag de dag worden we opgeroepen om sociaal te zijn, zorg voor elkaar te dragen. ‘Het “algemeen welzijn” van een collectief – een ras, een klasse, een staat – was de verontschuldiging en de rechtvaardiging van elke tirannie die, waar dan ook ter wereld, ooit over mensen is uitgeoefend.’ Rand spreekt van ‘het menselijk recht te streven naar geluk’ en ‘civilisatie is het proces dat de mens bevrijdt van de mensen.’ Individu tegenover collectief: het is een eeuwenoude strijd. Ik kan er echt warm van worden als ik deze woorden in het dikke boek nalees.

‘Verbeter de wereld, begin bij jezelf,’ zeggen we tegenwoordig. Wat we rechtvaardigen met de veronderstelling dat we anderen niet gelukkig kunnen maken als we dat zelf niet zijn. Want hoe kan een zieke een zieke genezen? Zelf heb ik daar ook vaak in geloofd. ‘Als elk mens op de wereld één ander mens gelukkig maakt, is iedereen gelukkig,’ hoor ik mijn moeder nog zeggen. Maar ik vond het een nogal ingewikkelde manier om de wereld te verbeteren. Toch wordt hier de kern geraakt, en blootgelegd waar Ayn Rand de fout in gaat. Namelijk de aanname dat individuen bestaan, dat het geluk van een ander iets anders zou zijn dan mijn geluk. Terwijl onafhankelijkheid helemaal niet bestaat. Roark heeft het over wat met behulp van die gave geschapen wordt, waarmee hij zelf weer afhankelijk is van de gave, en niet in de gaten heeft dat hij zelf evenzeer parasiteert en zichzelf daarmee tot tweedehands mens degradeert. De mens kan zowel zijn lichaam als zijn geest heel goed delen! Wat is een orgasme anders? Wat is empathie anders?

‘Ik hou niet van je, Gail,’ bekent Dominique. ‘Zelfs daar geef ik niet om,’ antwoordt hij. ‘Alleen mijn liefde is van belang, niet jouw antwoord daarop.’ Maar hoe kan hij houden van iemand en tegelijkertijd niets om de ander geven? Met dit soort liefdesrelaties blijft de wereld van Ayn Rand een wereld van staal, zoals dat van de spoorrails in Atlas Shrugged, en eerlijk gezegd zie ik er niemand echt gelukkig zijn. Tegelijk leer ik hiermee dat met zowel altruïsme als egoïsme niets mis is – beide zijn nodig, als de twee kanten van de munt die leven heet. Maar altruïsme is zonder meer, zeker door de kerk, doorgeslagen en misbruikt, net zoals het egoïsme tegenwoordig doorslaat en de wereld in een crisis stort. En zolang beide zich niet verenigen zullen ze op en neer blijven golven in de geschiedenisboekjes. So long, Frank Lloyd Wright. Maar ook: so long, Howard Roark, so long, Ayn Rand. Ik heb genoten van de schoonheid van lelijkheid. Misschien omdat die zo open en bloot voor me lag, zoals bij Roark even letterlijk het geval was. Dank! Het was een fantastische voorstelling!