De laatste keuze

Date 25 april 2017

Al vele millennia buigen theologen en filosofen zich over het vraagstuk van de vrije wil. Bestaat die of bestaat die niet? Het leuke is dat je er eigenlijk niet voor kan kiezen dat die niet bestaat, want die keuze alleen al zegt dat je een vrije wil hebt. Voorstanders van de vrije wil achten de mens zelf verantwoordelijk en geloven in een mens die zelf keuzes kan maken en zijn eigen leven kan inrichten. Tegenstanders geloven dat God, de sterren of de wet van oorzaak en gevolg uitsluit dat de mens zelf invloed op zijn leven en de wereld heeft. Dat laatste leidt vaak tot een sombere kijk op het leven waarin alles gedetermineerd, gepredestineerd of geprogrammeerd is. Als er geen vrije wil is, is er ook geen keuze, geen vrijheid, zodat je het beste maar bij de pakken kunt gaan neerzitten en het leven uitlijdt zoals dat nu eenmaal beschikt is. Het spreekt vanzelf dat het geloof in een al dan niet vrije wil enorme consequenties heeft. Want als er geen vrije wil is, is niemand verantwoordelijk voor zijn daden en dan is het ethisch onjuist om mensen te straffen of te belonen. Dan maken factoren zoals de genen, de voeding en opvoeding, het milieu en de samenleving mensen zoals ze zijn, en is het dus onterecht om ze te straffen of te belonen. Want niemand is goed of slecht.

Het geloof in de vrije wil heeft echter ook nadelen, zoals het ongeloof daarin voordelen heeft. Om met het eerste te beginnen: juist omdat we geacht worden een vrije wil te hebben worden we vrijwel continu geconfronteerd met keuzes die we moeten maken, iets waaraan marketing en reclame hun bestaansrecht ontlenen. Maar zijn we er zo blij mee elk jaar weer een energieleverancier of zorgverzekeraar te moeten kiezen? Dat we moeten kiezen tussen 28 soorten koffiemelk in de schappen van de grootgrutter, en een half uur reisplanners moeten raadplegen om een kwartier eerder op onze bestemming te zijn? Keuzestress lijkt een moderne ziekte te zijn die steeds zorgelijker proporties aanneemt. Waarbij we dan ook nog eens psychologisch gemanipuleerd worden door ons, met dank aan big data, de illusie te geven dat we uit vrije wil kiezen. Ook sociale media dwingen ons maar al te vaak om keuzes te maken. Zo leidt keuzevrijheid, althans in de mate waarin ons dat tegenwoordig wordt voorgespiegeld, juist tot het tegengestelde en ruïneert het onze aandacht en hersenen. En leidt het niet tot vrijheid maar tot onvrijheid.

Zo ook kan juist het ontbreken van een vrije wil tot vrijheid leiden. Wat was het vroeger makkelijk om boodschappen te doen! Ja, er was minder keuze maar je hield veel tijd over voor andere dingen. En misten we wat? Waar is de tijd dat koffiemelk gewoon koffiemelk was, en je niet overal geconfronteerd werd met reclame, al dan niet toegespitst op jouw eigen persoonlijke profiel? Niet dat alles vroeger per definitie beter was, maar zijn we nu niet doorgeslagen in ons geloof in onze vrijheid en daarmee de maakbaarheid van onszelf en de wereld? Afgezien van de vraag in hoeverre dat tot de gewenste resultaten heeft geleid, kunnen we ons ook afvragen in hoeverre ons geloof in de vrije wil niet samenhangt met een geloof in onszelf, in onze ikjes die van alles en nog wat beter menen te weten, en daarmee juist bijdraagt aan de egoïsering en eenzaamheid die zo kenmerkend is voor onze moderne tijd. Want vrijheid is een gevoel van ruimte om je heen, van onbespied zijn, van privacy, en heeft als zodanig niets te maken met al dan niet beschikken over een vrije wil. Paradoxaal genoeg is juist deze vrijheid de prijs die we moeten betalen voor onze vrijheid.

Natuurlijk moeten we onze samenleving een beetje in stand houden en kunnen we daarvoor niet zonder de illusie van een vrije wil en verantwoordelijkheid. Soms moet je gewoon praktisch bezig zijn en boeven vangen en straffen, maar ook dat hoort bij het spel. Echter kan er ook maar één grasspietje op een verkeerde plek groeien? Is het niet arrogant om te denken dat we alles beter weten dan het bestaan of God zelf? Gaat het er uiteindelijk niet om dat we in een flow leven met onszelf, met anderen en de wereld? Daar is overgave en vertrouwen voor nodig, luisteren naar ons diepste innerlijke zelf dat het altijd beter weet dan wat we zelf rationeel bedenken. Bestaat er een vrije wil als we terugkijken op ons leven, zoals op onze jeugd met dwaze verliefdheden? Is er dan ook maar iets dat anders had kunnen lopen zoals het gegaan is? ‘Non, je ne regrette rien,’ zong Edith Piaf. We dachten dat we vrij waren, maar in werkelijkheid volgden we onze ouders, onze hormonen, en had ons leven niet anders kunnen zijn dan het geweest is. Wees blij dat er geen vrije wil is, want dat geeft juist de ultieme vrijheid. Niet om jezelf te zijn. Of beter: juist om jezelf te zijn, voor het eerst in harmonie met het bestaan. Te zijn én niet te zijn, dat is het antwoord.

  • Facebook
  • Twitter
  • NuJIJ
  • Print
  • PDF
  • Add to favorites

Reageer

XHTML: Je kan deze tags gebruiken: <a href="" title=""> <abbr title=""> <acronym title=""> <b> <blockquote cite=""> <cite> <code> <del datetime=""> <em> <i> <q cite=""> <s> <strike> <strong>