Virtueel verbonden
(Prana, december 2013/januari 2014)

Jongeren die weinig met elkaar praten omdat ze allemaal naar het schermpje van hun smartphone turen. Vingers die razendsnel tekstjes typen, duimen die voortdurend aan het vegen zijn. Samen op een bankje, in de trein of op de fiets zijn ze meer met hun mobieltje bezig dan met elkaar. Weinig oog meer voor anderen of wat er om hen heen gebeurt. We zien het steeds vaker om ons heen. Sociale media zouden ons meer met elkaar verbinden, maar het tegendeel daarvan doemt levensgroot voor ons op.

‘Je spreekt elkaar zonder gesprek, je kijkt naar elkaar zonder de ander te zien,’ waarschuwde koningin Beatrix in haar kersttoespraak in 2009.¹ ‘Met virtuele ontmoetingen is die leegte niet te vullen; integendeel, afstanden worden juist vergroot. Het ideaal van het bevrijde individu heeft zijn eindpunt bereikt. We moeten trachten een weg terug te vinden naar wat samenbindt.’ Inmiddels zijn we vier jaar verder en lijkt de verslaving aan sociale media gigantische vormen aan te nemen. En ik moet toegeven: ook voor mij gaat geen dag voorbij zonder Facebook en Twitter. Ook ik leef in de illusie dat ik daardoor met veel anderen verbonden ben, dat ik daarmee mijn vriendschapskring heb verrijkt. Heb zelfs te doen met mensen die niets willen weten van sociale media, alsof juist zij het zijn die zich afsluiten voor de rijkdom die deze nieuwe technologieën ons bieden!

Hier en nu

In spirituele kringen is het eigenlijk not done om je veel met Facebook, Twitter en dergelijke in te laten. Want daarmee ontvlucht je het hier en nu. Zo zag ik – op Facebook – een leuke cartoon van een gezin aan een kerstdiner, waar iedereen alleen aandacht had voor zijn of haar laptop, tablet of mobieltje. Geen aandacht meer voor de fysieke mens vlak naast je, na afloop niet meer weten wat je gegeten hebt of welke muziek er speelde. Hebben de sociale media ons zover doen zinken? Zodat dochter aan moeder vraagt voortaan sms’jes te sturen omdat ze niet gestoord wil worden? Zo hebben we beeldschermen en toetsen geplaatst tussen ons en de concrete wereld om ons heen, zijn de sociale media een beschermend jasje geworden waarachter we ons veilig voelen om gedachten en emoties kwijt te kunnen die we in real life niet durven te uiten. Maar getuigt dat niet van dezelfde lafheid als een relatie per brief uit te maken? Zodat we niet hier en nu geconfronteerd hoeven te worden met de ander met zijn emoties en argumenten? Het lijkt erop dat de sociale media verworden zijn tot asociale media, hoe goed de oorspronkelijke bedoelingen wellicht geweest mogen zijn.

Hier: een fysieke wereld. De warmte van een partner naast me in bed. Het gevoel van een onhandige zoen. De zon of regen op mijn huid, het geluid van kraaien die zich in een boom verzamelen, de geur van een gebakken omelet, prachtige dreigende wolkenluchten – dat alles lijkt alleen mogelijk door gewoon hier te zijn, met alle zintuigen open. Veel van dat alles kunnen we namaken op beeldschermen, maar het blijven aftreksels van het origineel. We streven niet voor niets naar zo realistisch mogelijke beelden en geluiden in films en spellen waarin we ons achter het scherm zo graag verliezen. Natura artis magistra: de natuur is de leermeesteres der kunst, en in die betekenis blijft kunst altijd namaak omdat ze de concrete werkelijkheid nooit voor honderd procent kan weergeven. Hoe echter een kunstwerk, hoe meer bewondering het van ons afdwingt.

Nu: een psychologische wereld. Kijken naar dat wat is, wat op dit moment speelt, het verleden en de toekomst loslaten. Dan vergeet ik mijn angsten waarin ik bang ben dat allerlei verschrikkelijke gebeurtenissen uit het verleden opnieuw de kop zullen opsteken, dat ik opnieuw een verkeersongeluk zou kunnen meemaken, zou kunnen zakken voor mijn eindexamen of mijn verliefdheid hopeloos blijkt. Dan denk ik ook niet meer aan mijn verlangens waarin ik met een mogelijke toekomst bezig ben door te dromen over een ver gelegen romantisch land, over nog meer waardering voor mijn werk, of over de prins op het witte paard die nooit komt opdagen. Zo ook verliezen we in de wereld van sociale media dat wat is uit het oog, wachtend op zoveel mogelijk likes en retweets, terwijl onze virtuele vriendenkring niet groot genoeg kan zijn en we veel foto’s en films al delen nog voordat we ze zelf goed hebben bekeken.

Steeds meer jongeren lopen als zombies over straat. Telefonerend in bus en trein sluiten ze zich af en schepen ze hun medereizigers af met slechts één kant van hun gesprekken. Ze praten in openbare ruimten en willen tegelijk niet dat je antwoordt. Net als zij die handsfree op straat lopen te telefoneren – iets wat enkele decennia geleden nog tot ernstige psychiatrische diagnoses zou leiden. De fysieke ander wordt niet meer gezien, de tassen blijven liggen op de zitplaatsen als je de bus binnenkomt. Er zaten veel ware woorden in de kersttoespraak van Beatrix: ‘Onze samenleving wordt steeds individualistischer. Persoonlijke vrijheid is los komen te staan van verbondenheid met de gemeenschap.’ Zo lijken sociale media een ramp voor verbondenheid te zijn geworden, waarbij de concrete werkelijkheid op de achtergrond is geraakt: de ander, de omgeving, de aarde en het milieu worden alleen nog maar via het beeldscherm beleefd en de echte wereld is verruild voor een onechte wereld.

Virtual reality

Het hier en nu ruilen voor het daar en dan. Het contact dichtbij ruilen voor dat op afstand. Het concrete ruilen voor pixels. Het individuele ruilen voor het collectieve. Je vrienden ruilen door die in Facebook of Google+. Het reële ruilen voor virtual reality. Sociale media vervreemden ons van elkaar en van de wereld om ons heen, zodat je je zo weinig mogelijk met deze verslavende wereld zou moeten inlaten. Zeker in spirituele kringen waarin juist het geworteld zijn in de aardse materie een voorwaarde is voor zelfontplooiing. Je thuis voelen in je lichaam. Geaard en geworteld zijn. Bewustzijn in en van het hier en nu. Wakker zijn en je niet in dromen verliezen. Zelfstandig zijn en je niet laten meeslepen door de waan van de dag. Leven vanuit je hart, je centrum. Luisteren naar je intuïtie. Open staan voor anderen. Zelfreflectie. Die spirituele waarden – door de eeuwen heen door spirituele leringen en meesters gedeeld – lijken haaks te staan op ons leven achter snelle beeldschermen, tablets en smartphones waarin indrukken nauwelijks de tijd krijgen goed tot ons door te laten dringen en te beklijven. Sociale media en spiritualiteit zijn moeilijk te verenigen, en met deze conclusie zou dit artikel kunnen eindigen. Punt.

De vraag is echter of het echt zo simpel ligt. Althans voor mij. ‘Het is zo echt allemaal,’ riep Robbie een paar jaar geleden toen we samen op zijn dakterras zaten. Ik schrok daarvan en raakte ervan in de war. Omdat dit niet in real life, maar in Second Life gebeurde, waarover ik eerder in Prana schreef.² Meende hij dat nou echt? Had hij ook al het contact met de concrete werkelijkheid verloren? Wat we om ons heen zagen – de huisjes van ons dorp, de disco, de bomen, het zwembad – was toch niet meer dan een maquette in pixels, net zoals wij zelf als avatars producten van onze eigen fantasie waren? Dat zag Robbie toch ook? Onze wereld was toch niets anders dan een groot digitaal poppenhuis om in te spelen, en daarmee toch heel anders dan het dagelijkse leven waarin hij colleges en practica afliep en ik in de gemeenteraad actief was? Maar ook een poppenhuis is echt, en onze wereld stond heel concreet op onze beeldschermen. Ja, een ‘tweede’ wereld, net als brieven, gedichten, boeken, schilderijen, foto’s en films die – gemaakt van inkt, verf, celluloid of enen en nullen – feitelijk de dragers zijn van immateriële boodschappen en zo schoonheid, waarheid en goedheid kunnen uitstralen. En zijn die laatste minder echt dan de materialen die gebruikt zijn om deze tot uitdrukking te brengen?

Ik denk van niet. ‘Ceci n’est pas une pipe,’ ondertitelde Magritte zijn schilderij van een pijp. Inderdaad is de pijp van verf een andere dan die van hout, maar wat is eigenlijk de echte pijp? Die van hout of de pijp als idee? Zou de houten pijp hebben bestaan zonder dat iemand ooit het idee, de inspiratie, het immateriële voor-beeld had gehad van een pijp? Omdat het echte niet kan ontstaan uit iets dan onecht is, zullen deze ideeën even echt moeten zijn als de verstoffelijking ervan. Daar is Plato het vast mee eens³ en hij is niet de enige. In Tolkiens Silmarillion is de wereld uit muziek geschapen, in het Johannesevangelie is alles uit het Woord ontstaan, en in het Oosten worden schijn en werkelijkheid zelfs met elkaar verwisseld door te stellen dat onze materiële wereld een en al maya is, droom en bedrog.

Verbinding

Terug naar mijn vriend in Second Life. ‘Ik heb Robbie nog nooit gezien, en toch draag ik hem mee in mijn hart,’ schreef ik op mijn weblog⁴. ‘Ik heb hem nog nooit gevoeld en toch lag hij in mijn armen. Ik heb hem nog nooit gehoord en toch denk ik vaak na over zijn woorden. Ik heb hem nog nooit ontmoet en toch hebben we samen veel ondernomen. Ik weet zijn naam niet, weet niet waar hij is, en toch maakt hij me blij. Juist omdat hij er niet is, voel ik zijn aanwezigheid.’ Dit klinkt allemaal poëtisch, zo niet magisch, maar niemand kan ontkennen dat juist dit soort ervaringen het leven diepgang geven, dat er een – zij het niet alledaagse – verbondenheid is. Net als een verliefd hart of het zingen van merels in de schemering getuigen ze ervan dat er méér tussen hemel en aarde is: noem het fijnstoffelijk, astraal, etherisch of wat dan ook: er bestaan voor het fysieke oog onzichtbare en abstracte werelden zonder welke het leven grijs, kaal en grauw is. De gulden snede⁵, de formule van schoonheid, illustreert dat.

Zo is de natuur niet de leermeesteres van de kunst, maar volgt de natuur het wezen van de kunst door de concretisering van onzichtbare wetten van schoonheid en ideeën, van ideale verhoudingen: ars naturae magistra. Er zijn er talrijke voorbeelden te noemen van niet-materiële werelden, waarvan zelfs de meest verstokte materialist het bestaan niet kan ontkennen. En is het niet juist het wezen van spiritualiteit om te streven naar eenheid, heelheid, dus ook met deze onzichtbare sferen? Niet alleen met elfen, bomen, dieren en geesten, maar ook met onze dromen en idealen? Zelfs met het getal 1,618 omdat dit de gulden snede is? Is het niet de makke van veel spiritualiteit dat deze zich te vaak beperkt tot het aardse en het zichtbare, tot het geworteld en concreet zijn? Veel gaat over lichamelijk welzijn, voeding en gezondheid, en dat moet zeker zo blijven. Maar als het daarbij blijft is zij even materialistisch als de wereld waartegen zij zich zo vaak afzet.

Ja, de jongeren praten weinig met elkaar omdat ze aan het chatten zijn, sms’jes of whatsapps aan elkaar sturen, spelletjes spelen en filmpjes delen. En zou het niet kunnen zijn dat dit alles, aangevuld met emoticons en vind-ik-leukjes meer waarde heeft dan wij vermoeden? Dat nieuwe generaties minder materiële werkelijkheid nodig hebben om in een groot netwerk te leven, waarin ook massaal petities worden ondertekend⁶ en hulp wordt gevraagd en geboden? Gaat het echt allemaal nergens meer over, is het werkelijk zo’n oppervlakkige wereld als critici ons willen doen geloven? Ik zal niet ontkennen dat dit vaak zo is – dat kan ook moeilijk anders met dit soort communicatie in ontwikkeling – maar het zou ons sieren als we niet al te hard oordeelden over dit gebruik van internet. Laten we sociale media niet verketteren maar kijken naar wat er zich allemaal achter en in deze wereld afspeelt. Het zou me niet verwonderen als daar evenveel schoonheid, zo niet meer enthousiasme en vriendschap te vinden is als op het regenachtige pleintje waar de jongeren met hun mobieltjes spelen. In de sociale media schuilt een enorme potentie voor verbinding, zodat het ‘virtueel’ weer een van zijn oorspronkelijke betekenissen kan heroveren, afgeleid als het is van het Latijnse virtus, dat onder andere duidde op een kracht Gods of zelfs een wonder.⁷ En dat is toch waar spiritualiteit over gaat?