Edel Maex – Iedereen weet

Boekbespreking: Edel Maex: Iedereen weet. Uitgeverij Lannoo, gebonden, 144 pagina’s, € 16,99

Wat is zen? Ik denk dat elk antwoord tekortschiet. Maar dat is geen reden om er niet over te schrijven of te genieten van haar talrijke vaak paradoxale verhalen. Dat geldt ook voor dit boek van Edel Maex, de psychiater die mindfulness introduceerde en nu een zengroep in Antwerpen leidt. De Hymne aan de Wijsheid voorbij alle wijsheid uit de Prajnaparamita Soetra van Rahulabhadra, die achterin het boek is opgenomen, is de rode draad in veel van Maex’ toespraken: ‘Wees gegroet, Wijsheid voorbij alle wijsheid. Die zonder grenzen bent, aan alle denken voorbij.’ Maar ook het ‘iedereen weet’ komen we steeds tegen: ‘We hebben misschien geen woorden, maar ergens weten we het. Anders zouden we het niet herkennen.’ (p. 7) Tegelijk is religie een ‘zinsvermorzelingsysteem. Religie zet alles op losse schroeven, creëert openheid en neemt onze zekerheden weg.’ (p. 11)

Hoewel Maex het moeilijk vindt om ‘religie’ te definiëren, noemt hij zen toch zo. ‘Zenmeditatie is, in tegenstelling tot wat velen denken, niet het cultiveren van andere bewustzijnstoestanden of het stoppen met denken, maar wel een stoppen met weten. Het is het creëren van radicale openheid.’ (p. 12) Een openheid waarvoor we trouwens ook bang zijn. Hij vertelt over de drie pijlers van zen: vertrouwen (de intuïtie dat er ‘iets’ is), twijfel (opdat je niet in een sekte belandt) en vastberadenheid (het zoeken dat belangrijker is dan het vinden). En over de vier edele waarheden van Boeddha, die van het lijden, van de oorzaak van het lijden, van het ophouden van het lijden en van het achtvoudige pad dat daartoe leidt. En toch… ‘Een van de grootste illusies is te denken dat we iets moeten bereiken. Erger nog: dat we iets bereikt hebben. Er valt niets te bereiken, enkel te leven.’ (p. 36) Daarom is meditatie ‘gewoon gaan zitten en met je aandacht blijven bij wat er is. Wat je hoort hoor je, wat je ziet zie je, wat je voelt voel je, wat je denkt denk je. Wat er is, is er.’ (p. 44)

Meditatie is dus zeker geen selfimprovement of een middel om verlicht te raken. ‘Er is zeker transformatie, maar het is niet de inhoud die transformeert, het is onze houding.’ (p. 49) Evenmin is het doel van meditatie een doorbraak te forceren door te radicaal nuchter te zijn: ‘Ik heb als psychiater te vaak mensen gezien die (…) onder druk gezet waren om door iets “heen te breken” (…) en die daardoor in grote problemen gekomen waren.’ (p. 73) ‘Als de meditatie een harde praktijk wordt, leidt ze niet tot wijsheid maar tot verharding. Wijsheid volgt uit mededogen.’ (p. 75) Maar mededogen ook uit wijsheid, want uiteindelijk zijn die hetzelfde. Eén van de hoofdstukken heet Lof der onzekerheid en citeert uit de Hymne: ‘Jij die van nergens bent gekomen en die ook nergens naar op weg bent. Zelfs de allerwijsten onder de mensen hebben Jouw woonplaats nooit kunnen bepalen. Wees gegroet. Zolang wij niet proberen Jou te vatten raken we daardoor juist aan Jou en wordt de diepste wijsheid bereikt. Hoe wonderbaarlijk en hoe ontzagwekkend!’ (p. 77) Prachtig!

Maex is ook wetenschapper, zelfs darwinist want openheid maakt het mogelijk zich aan te passen en te overleven. En verhalen van de wetenschap zijn ‘de meest betoverende ooit’ (p. 78) Wat aansluit bij zijn constatering: ‘De werkelijkheid is fantastischer dan de wildste fantasie. Het natuurlijke is fantastischer dan het bovennatuurlijke.’ (p. 86) ‘Als we het contact met de verwondering verliezen, verstarren we, gaan we dood.’ (p. 87) Hier is ook ruimte voor verhalen: ‘Als we geen verhalen maken, leven we in een universum waar de zon nooit meer opkomt. Dan rest er ons alleen een betekenisloze vuurbal, geen zon die leven geeft of vernietigt, die ons koestert of verschroeit.’ (p. 96) Juist omdat openheid zo essentieel is – iets waarover Douwe Tiemersma heel veel sprak – is een ‘welkom’ zo belangrijk: ‘In het “welkom” bevrijd ik niet enkel mezelf maar ook de ander. De ander hoeft niet meer in mijn verhaal te passen.’ (p. 109) Tegelijk gaat het bij meditatie niet om verdienste. ‘Als ik het doe om de verdienste, dan zit ik weer in de logica van méér, méér, méér. Het is een kwestie van intentie. (…) Het probleem is dat je wel degelijk iets bereikt,’ (p. 114-115) Het bereiken door niet-bereiken: transformatie gebeurt juist dan wanneer je er niet op gericht bent.

Een van de laatste toespraken gaat over geloof, identiteit en macht. Die zijn ‘geen kenmerken van religie maar van de gemeenschap waarbinnen ze beoefend werd. Ze maken als het ware deel uit van de interface tussen cultuur en religie.’ Dit geloof ‘paste perfect in het door monarchen geregeerd Europa van vóór de Franse Revolutie, maar het past niet meer bij ons.’ (p. 129) ‘Wat overblijft, zijn een open geest en een open hart en een onafdwingbaar en onweerlegbaar vertrouwen.’ (p. 130) Iets dat voor iedereen is weggelegd want: iedereen weet!

De Kaarsvlam, januari/februari 2016

  • Facebook
  • Twitter
  • NuJIJ
  • Print
  • PDF
  • Add to favorites