Jan Knol – En je zult spinazie eten

Jan Knol: En je zult spinazie eten. Uitgeverij Wereldbibliotheek, paperback, 128 pagina’s, € 12,50

Baruch Spinoza (1632-1677) is wellicht de grootste filosoof die Nederland ooit gekend heeft. Zijn meest beroemde werk is de Ethica. Dit boek ‘blijft voor de meeste mensen een gesloten boek, omdat het te moeilijk is,’ staat op de achterflap. ‘Toch is eenvoud een sterk kenmerk van Spinoza’s filosofie. De verdienste van Jan Knol is dat hij de Ethica zodanig “herschrijft” dat deze begrijpelijk wordt voor iedere lezer, jong en oud.’ Maar lees ik nu Spinoza zelf of een interpretatie van zijn filosofie? Bladeren door de Ethica zelf stelt me gerust: veel van wat Knol erover schrijft komt letterlijk terug.

‘De lezer zij vooraf gewaarschuwd,’ vertelt de auteur. ‘Spinoza haalt nogal wat overhoop.’ Met name omdat ‘hij het bestaan van een (…) God in de vorm van een persoon, ontkent.’ (p. 11) Want ‘God bevindt zich niet buiten de wereld, maar is in de wereld. God valt met het heelal samen. (…) Dynamisch, perfect, eindeloos, zonder begin, zonder eind.’ (p. 25) Een ander woord voor God is ‘substantie’, en het ‘besef dat we deel uitmaken van dat eindeloze, eeuwige geheel maakt ons gelukkig en blij.’ (p. 29) Alles is God en God is alles. Vandaar dat alles min of meer bezield is en denkt. En God heeft twee eigenschappen, de ‘attributen’ materie en geest. ‘Alles wat op het gebied van de materie gebeurt, heeft zijn parallel op het gebied van de geest en omgekeerd.’ (p. 34) God en substantie zijn ook identiek met de natuur, die zich uitdrukt in allerlei ‘modi’ of verschijningsvormen.

Spinoza leert ons dat alles noodzakelijk is. ‘Wat wij gewoonlijk Gods leiding noemen, is dan ook niets anders dan de ordening in de natuur. Gods wil is niets anders dan de noodzakelijkheid van de natuurwetten.’ (p. 41) Het is juist het besef van deze noodzaak dat vrij maakt. Omdat alles een manifestatie van God is en God perfect is, is er geen onderscheid tussen goed en kwaad, want ‘alles is zoals het moet zijn en het kan op geen enkele wijze anders zijn.’ (p. 45) Niets ontsnapt aan de wet van oorzaak en gevolg, en wat wij toeval noemen is een gebrek aan kennis. Vrije wil is een illusie. ‘Het is onze onwetendheid die ons doet denken dat we de toekomst kunnen veranderen, maar dat kunnen we evenmin als dat we het verleden kunnen veranderen.’ (p. 56) ‘Alles draait om verzoening in dit leven. Het is zoals het is. Dat moet je zien te accepteren.’ (p. 57) Daarom ‘moeten we anderen mensen niet betreuren, bespotten of verachten (…) want in de natuur gebeurt niets wat haar als fout aangerekend kan worden.’ (p. 61)

Lijden wordt veroorzaakt door negatieve hartstochten, passies zoals haat, nijd, jaloezie. Zij zijn het gevolg van ‘inadequate ideeen’, voorstellingen die niet overeenkomen met de zaak waarop ze betrekking hebben. Omdat het streven naar lijfsbehoud en leven volgens de eigen aard volstrekt natuurlijk is, geldt dat ook voor egoisme, en zo lijkt het denken van Spinoza nogal neoliberaal: ‘Ieder is zelfzuchtig en streeft naar rust, veiligheid en vrijheid.’ (p. 67) De mathematische aanpak van Spinoza bloeit in zijn lijst van 48 hartstochten die alle zijn afgeleid van de eerste drie: begeerte, blijdschap en droefheid. Het is echter geen kommer en kwel wat hij verkondigt want wetende ‘dat we de natuurlijke orde niet kunnen veranderen, schikken we ons erin. (…) we worden juist vrij en blij.’ (p. 74)

Spinoza stelt dat er drie soorten kennis zijn: verbeelding, rede en intuïtie, met welke laatste we ‘waarheden leren kennen zonder dat we daarvoor eerst hoeven te redeneren, rekenen of argumenteren. We zien deze waarheden onmiddellijk in (…)’ (p 79) en deze ‘wekt de liefde op voor wat onveranderlijk en eeuwigdurend is en voor wat we werkelijk bezitten.’ (p. 80) Er zijn vijf manieren om hartstochten de baas te worden: ze doorzien, ze als noodzakelijk zien, erop reageren met tegengestelde hartstochten, beseffen dat vriendschap sluiten beter is en de tijd alle wonden laten helen. ‘Geluk vinden we pas als we met behulp van onze intuitie God, van wie we deel uitmaken, leren kennen en liefheben met een intellectuele liefde.’ (p. 92) en we ‘handelen pas vrij als we, niet gedwongen door prikkels van buitenaf, naar onze eigen aard handelen.’ (p. 93)

‘We voelen en ervaren dat we eeuwig zijn,’ citeert de auteur Spinoza. ‘De menselijke geest kan niet geheel en al met het lichaam vernietigd worden maar er blijft altijd iets bestaan wat eeuwig is. Vergelijk jezelf met een waterdruppel in de oceaan.’ (p. 105) Knol besluit zijn boek met de visie van Spinoza op politiek en democratie, terwijl hij als ‘nagerecht’ onder andere uitspraken van beroemde mensen over Spinoza citeert. Al met al een boek dat inspireert om meer te willen weten over Spinoza voor wie eigenlijk alleen God bestaat, identiek met de natuur, het universum, alles wat is, en waarvan wij deel uitmaken.

De Kaarsvlam, januari/februari 2016