Gilles Quispel in Egypte

6 maart 2006

Onlangs is Gilles Quispel overleden, 89 jaar oud. Twee jaar geleden zag ik hem nog op een symposium in Amersfoort, dat door uitgeverij Ankh-Hermes was georganiseerd wegens de nieuwe dundrukuitgave van de Nag Hammadi-geschriften. Want als er iemand verstand had van deze oude gnostieke geschriften, die in 1945 in een kruik in het Egyptische woestijnzand waren ontdekt, dan was het wel professor Quispel, oud-hoogleraar in het vroege christendom en de gnosis aan de Universiteit van Utrecht. Twee jaar geleden zag hij er kwetsbaar uit, waardoor zijn heldere geest des te meer opviel. Die heeft hij tot zijn laatste dag behouden, en zoals in Egypte de bron van zijn levenswerk werd gevonden, zo stierf hij in dat land. Dat moet bijna wel een vervulling zijn.

De Nag Hammadi-geschriften bestaan hoofdzakelijk uit gnostieke en hermetische teksten, die waarschijnlijk rond 350 door kloosterlingen waren verstopt omdat ze bang waren dat ze door de toen heersende kerk verbrand zouden worden. Want het waren ketterse teksten, die op de zwarte lijst stonden die aartsbisschop Athanasius in 367 rondstuurde. Geschriften, zoals het Evangelie van Thomas, het Geheime boek van Johannes, het Evangelie der Waarheid, het Evangelie volgens Filippus en de Oorsprong van de Wereld, waren ketters omdat ze vertelden over een god die de mens in zichzelf kon vinden, zonder bemiddeling van enige autoriteit. Ze spraken over een spiritualiteit waarvoor geen kerk nodig was, zonder priesters als bemiddelaars. Zoals Lucas 17:21 in de Statenvertaling vertelt: Het Koninkrijk Gods is binnen in u. Wat later door het Nederlands Bijbelgenootschap wordt afgezwakt tot Het Koninkrijk Gods is bij u, en waarvan tenslotte in de laatste Nieuwe Bijbelvertaling van vorig jaar niet veel meer overblijft dan Het Koninkrijk van God ligt binnen uw bereik.

Veel gnostieke geschriften zijn ouder en betrouwbaarder dan de evangeliën zoals ze in de bijbel zijn opgenomen. En ze vertellen een totaal ander verhaal. Geen sensationele verhalen over Jezus die uit een maagd wordt geboren, wonderen verricht, zijn kruisiging overleeft en naar de hemel vaart. Maar over een mens, die het goddelijke in zichzelf heeft gevonden. Zoals in de korte uitspraken van het Evangelie van Thomas over een Jezus die zegt overal aanwezig te zijn omdat hij zich identificeert met de Christusgeest:

Ik ben het licht dat boven allen is.
Ik ben het Al.
Het Al is uit mij voortgekomen en
het Al is tot mij gekomen.
Kloof een stuk hout en ik ben daar,
til een steen op en jullie zullen mij daar vinden.

De historicus en bijbelonderzoeker Jacob Slavenburg kan daar aanstekelijk enthousiast over schrijven en vertellen. Ja, ik heb zelfs een paar cursussen bij hem gevolgd. In zijn werk Valsheid in geschrifte laat hij weinig heel van de authenticiteit van de bijbel, die eigenlijk herschreven zou moeten worden. Niet alleen is met de teksten enorm gesjoemeld, ook hebben veel schrijvers van het Nieuwe Testament Jezus niet eens meegemaakt, en zeker Matthäus, Marcus, Lucas en Johannes niet. In de officiële bijbel is het Koninkrijk Gods ‘weggetranscendeerd’, zoals Slavenburg het noemt, met als voornaamste reden dat je geen macht kunt hebben over mensen die het Koninkrijk, het geluk in zichzelf vinden en daarom niet afhankelijk zijn van priesters en dominees.

Opvallend is hoe de kerk gewoon zijn gangetje doorgaat alsof er niks aan de hand is. Zo informeerde ik ooit bij de theologische faculteitsbibliotheek van de Vrije Universiteit naar literatuur van Slavenburg, om vervolgens doorverwezen te worden naar de Universiteit van Nijmegen. De struisvogels blijven met hun koppen in het zand steken. Maar dat is niet het woestijnzand van Egypte, waar Gilles Quispel, de ‘nestor van de gnosis’ overleden is, dicht bij zijn levensbron.