Superposition

14 september 2013

Life is not a problem to be solved, but a mystery to be lived. Gisteravond was deze waarheid van Osho heel concreet te beleven in Muziekgebouw aan ’t IJ, waar het audiovisuele project Superposition van de Japanner Ryoji Ikeda (1966), wonend en werkend in Parijs, werd uitgevoerd. We zaten op het balkon van een uitverkochte zaal, gewapend met oordopjes om eventueel te gebruiken als we last kregen van hoge frequenties en volumes van het geluid, maar zonder brilletjes tegen eventuele epileptische aanvallen wegens te snelle en intense lichtflitsen. De voorstelling begon in het donkere duister met een lage dreunende frequentie die met toenemend volume in de muisstille zaal geleidelijk een soort hypnose aankondigde. Gevolgd door wiskundige beelden en formules op de twaalf schermen op het podium, twee grote naast elkaar en een rij van tien kleine schermen eronder. Overweldigende elektronische muziek – of mag ik het alleen geluid noemen? Twee mensen op het podium die in morse teksten op de schermen schreven die snel onleesbaar werden. Of kruiswoordraadsels leken te maken. Patronen van interfererende geluidsgolven. Scatterdiagrammen. Zwevende sterrenstelsels. Ja, wat eigenlijk allemaal? Soms leken beelden bedoeld om je helemaal gek te maken met snel flitsende beelden. En dit in een zwijgende zaal mee te maken is veel meer overdonderend dan delen van dit 74 minuten durende neopsychedelische kunstwerk op YouTube terug te zien.

Maar waar zat ik nou eigenlijk zo gebiologeerd naar te kijken? Wat was de boodschap? Het roept iets van ontroering en ontzag bij me op. Zeker als ik me kan verliezen in sterrenstelsels en kosmische avonturen die me, mede wegens de Ligeti-achtige muziek, doen denken aan de spannendste passages uit mijn lievelingsfilm 2001: A Space Odyssey uit 1968. Ik raak er zo van onder de indruk omdat het me niet alleen in een trance brengt door al deze informatie waarmee mijn hersenen niet zoveel kunnen, maar vooral omdat het me aan iets diep onzegbaars in mezelf herinnert. Wiskunde en abstractie als de bron van muziek die zelf weer de schepper van ons en het heelal is. Zoiets. Een mysterie dat uiteindelijk niet met je hersenen te vatten is maar dat je alleen maar ervaren kunt. Hetzelfde mysterie van de kwantummechanica waarnaar dit kunstproject is genoemd. Met dat tweespletenexperiment waarin deeltjes pas een plek krijgen als ze worden geobserveerd. Waar superpositie eigenlijk betekent dat het nog zit te treuzelen of en waar het zich zal openbaren. Of het als een nonlokale golf eigenlijk overal is, of dat het zich als een deeltje op een aanwijsbare plaats bevindt. Ook daarnaar verwijst dit werk van Ikeda door soms twee mogelijke uitspraken naast elkaar te projecteren, wellicht om je te dwingen uit je eigen superpositie tot een keuze te komen.

Rare gedachten krijg ik van het kijken naar deze voorstelling. Wat is waarneming? Want het lijken niet zozeer de keuzes die ons vastleggen en onze wereld bepalen, maar onze waarnemingen ervan. Als ik de kwantummechanica mag geloven krijgen dingen pas een plek als we ze observeren. Zolang de boom niet gezien wordt, blijft hij nog een golf van mogelijkheden die zich door het hele heelal verspreid lijkt te zijn. Alsof de waarneming de wereld concretiseert. Alsof materie juist door observatie wordt bewerkstelligd, zodat zelfs de drones eraan bijdragen. Waarbij het voor mij nog steeds de vraag is wat waarneming nou eigenlijk is. Is het het ‘nemen’ van iets dat waar is, waardoor iets als objectiviteit mogelijk is? Of gaat dat ‘waar’ meer over de plek wáár deze mysterieuze input plaatsvindt, over wáár de waarnemer eigenlijk is? Volgens veel neurowetenschappers zie ik de beelden met mijn visuele hersenschors, maar daar geloof ik niks van. Alsof er achterin mijn hoofd een soort filmscherm staat opgesteld waarnaar gekeken wordt. Maar door wie of wat dan? Uiteindelijk zal het er wel op neerkomen dat er eigenlijk helemaal geen waarnemer is, maar dat is nog niet helemaal in overeenstemming met mijn waarneming. Ik bedoel maar: als een kunstwerk zoals Superposition al dit soort vragen oproept is het zeker geslaagd. Hoewel je er wel een beetje gek voor moet zijn om er open voor te staan. Zoals ik, met hart en ziel.