De voorstelling

3 juni 2015

Laatst zocht ik naar een plaatje van een koe in een wei. Maar ik kon het niet vinden. Althans niet dat plaatje dat ik in gedachten had, waar het dier achter een hekje stond en een tikje links het beeld uitkeek, in een wei waar hooguit in de verte nog een paar andere soortgenootjes van haar te vinden waren. Een plaatje dat ik nergens op het internet aantrof. Dat alleen maar in mijn hoofd leek te zitten. Ik stelde het me voor. Zag het, en zag het tegelijk ook niet. Want als ik mijn ogen sloot was het niet zichtbaar. Vreemd eigenlijk.

Wat we zien is iets dat zich vóór, in of achter het oog afspeelt. Ik kan een stukje gaan fietsen en naar koeien kijken. Die bestaan dan echt omdat anderen dezelfde koeien ook zien. En omdat ik ze kan aanraken, ruiken, aaien, melken of wat dan ook. Maar niet alles dat zichtbaar is bevindt zich in de buitenwereld. Zo kunnen er soms wolkjes door mijn beeld schieten, zogenaamde mouches volantes die zich in mijn oogbol bevinden. En stond ik in Arnhem voor groen licht te wachten dat alleen maar blauw wilde worden, kennelijk omdat ik in dat spectrum een beetje kleurenblind ben. Tenslotte kunnen ook achter het oog, in mijn hersenen, dingen gezien worden, zoals aura’s en kleurige vormen bij migraine. En al dit soort beelden zijn niet alleen voor mijzelf zichtbaar, want we slagen er steeds beter in om in de hersenen van anderen te kijken.

Op de universiteit van Berkeley slaagde men er in 2011 in image tapping te realiseren en wetenschappers hopen daarmee ook beelden uit onze dromen en herinneringen op het beeldscherm te krijgen. Als dat ook voor mijn voorstelling van die koe gaat gelden, zal dat het zoeken naar een soortgelijk plaatje veel makkelijker maken. Overbodig zelfs, want ik zie het dan meteen op mijn eigen scherm zodat ik Google niet eens meer nodig heb. Maar het lijkt me sterk dat wetenschappers erin zullen slagen om beelden uit mijn hersenen af te tappen die ik zelf niet eens zie. Die koe waarnaar ik zo naarstig zoek zie ik immers alleen maar ‘in gedachten’ zodat het twijfelachtig is of die ergens een formatie van hersencellen doet oplichten. Het dier bevindt zich niet voor, in of achter mijn oog in mijn visuele schors, maar heeft zich veel dieper verstopt.

Op zoek naar het innerlijk zijn veel wetenschappers geobsedeerd door gedachtenlezen, iets wat in het dagelijks leven vaak veel simpeler gebeurt dan iemand in een fMRI-scanner te proppen: Robbie en ik doen er regelmatig aan. De technische mogelijkheid daarvan is niet alleen interessant voor spionage, maar ook voor mensen met een locked-in syndroom die op geen enkele fysieke wijze nog met de buitenwereld kunnen communiceren. Zo werd bij onderzoek in het Max Planck Instituut in 2007 enige correlatie gevonden tussen bepaalde intenties, die immers ook gedachten zijn, en de activiteit van diverse hersengebieden. Verschillende gedachten activeren verschillende hersengebieden: als ik naar een paard kijk levert dat een ander patroon van hersenactiviteit op als wanneer ik naar een huis kijk, aldus een artikel in Elsevier uit 2009 dat ook vermeldt dat Japanse onderzoekers bezig zijn droombeelden te lezen.

‘Grotendeels waar,’ concludeerde nrc.next in 2013 naar aanleiding van de stelling dat je met gedachten een computer kunt besturen. ‘Bij elke ingebeelde handeling wordt een ander hersengebied actief’ en zo kan je het hele alfabet coderen. Dat is een ietwat omslachtige manier om te communiceren – zeker omdat de fMRI-scanner weer van stal moet worden gehaald – maar een zegen voor hen die dat niet op een andere manier kunnen. ‘De meest precieze methode om hersenactiviteit te onderscheppen is met een in het brein geïmplanteerde elektrode die het signaal direct opvangt waar ze ontstaat, namelijk bij de hersencel zelf,’ vertelt nrc.next, en dat is wat volgens de New Scientist in 2013 is gedaan met ratten, die elektronisch met elkaar werden verbonden en zo elkaar hielpen met onder andere het juiste hendeltje in te drukken. Heel mooi natuurlijk, maar kan met dit alles ook de voorstelling, het beeld dat noch buiten, noch op het netvlies, noch op de visuele cortex te lezen is, gemonitord worden? Het innerlijke onzichtbare beeld, dat grenst aan een idee, en waaraan ik me meer verwant voel dan aan wat zich aan de oppervlakte van mijn hersens afspeelt?

Het blijft voor mij de vraag of die voorstelling zich überhaupt in de hersenen afspeelt. Ik kan ook niet bewijzen dat het niet zo is, maar als ik Titus Rivas mag geloven kunnen we heel veel van onze grijze massa missen om toch nog een redelijk leven te leiden. ‘De geest is niet volledig afhankelijk van het brein,’ luidt zijn conclusie die ook gesteund wordt door ervaringen met bijna-doodervaringen waar geen hersenactiviteit nodig is om bewustzijn te ervaren. Volgens Dick Swaab, volgens wie wij ons brein zijn, is dit natuurlijk allemaal onzin, illusie. Alsof zijn eigen denkwereld dat niet zou kunnen zijn. Het is makkelijk praten als je zegt niemand te vinden bij het openen van een schedel, maar wel een beetje materialistisch, beperkt tot de bandbreedte van je eigen zintuigen en instrumenten.

Mijn voorstelling, al is het niet de koe die ik gevonden heb, blijft onvindbaar. Dat kunnen wetenschappers zich misschien niet voorstellen, maar ik wel.