De synestheten

7 augustus 2015

Al jong was ik ervan overtuigd dat waarneming niet hetzelfde is als iets voor waar nemen, daarvoor belazerden onze zintuigen ons teveel. Alleen al het gegeven dat het ons moeite kost om een paar minuten naar hetzelfde punt te kijken, vond ik al verdacht. Maar als je echt de werkelijkheid wil zien moet je dat volhouden, vond ik. Daar lag ik dan op bed in mijn kamertje in het ouderlijk huis, met onbeweeglijke ogen naar het plafond kijkend, gestimuleerd door de psychedelische muziek van Their Satanic Majesties Request van de Rolling Stones die vonden dat ze ook flower powermuziek konden maken en daar nog in slaagden ook. Misschien brandde ik er wierook bij. Het werd een uitputtingsslag: ik was zo hard bezig me te ontspannen dat mijn hartslag 120 werd en ik na afloop veel melk moest drinken. En wat had ik gezien? De wereld loste op in vreemde verstilde maanlandschappen waarin dimensies verdwenen. De les die ik leerde: als ik echt geconcentreerd naar iets keek bleef er niet veel van over. En ook iets van: wil de échte werkelijkheid opstaan? En last but not least: het enige dat overblijft is jezelf als waarnemer. Hoewel er een simpele biologische verklaring voor te vinden is – staafjes, kegeltjes en neuronen geven er de brui aan als je ze ononderbroken blijft prikkelen – is het een prachtige en simpele oefening om het relatieve van waarneming te ondergaan. ‘Staring at the light I disappear,’ zong Group 1850 een paar jaar later en er zijn diverse meditaties waarbij je in kaarslicht moet kijken.

Hoe we belazerd worden door onze eigen zintuigen werd een half jaar geleden weer duidelijk toen The Dress ‘viraal ging’ om het in goed Nederlands te zeggen. Die jurk die zwart en blauw is, maar door de helft van de mensen als wit en goud werd gezien. En hoe ik ook mij best doe: voor mij blijft hij wit en goud. De verklaring van dit verschijnsel is dat onze hersens voortdurend aan het fotoshoppen zijn en de ene helft van de mensen een andere grafische kaart onder zijn schedeldak herbergt dan de andere helft. Het is een extreme vorm van gezichtsbedrog, maar in Margriet stond op 16 juli een artikel waarin het een en ander nog gekker werd. Onder de titel ‘Als je blauw hoort en een driehoek proeft’ werd ingegaan op synesthesie, het verschijnsel waarbij zintuiglijke ervaringen door elkaar gaan lopen. Cijfers geven sensaties van kleuren, woorden krijgen een smaak, beelden worden gehoord, waardoor het leven van sommigen nogal moeilijk gemaakt kan worden. ‘Ik had jarenlang een buurvrouw met een achternaam die naar oorsmeer smaakte’ en ‘Het dragen van een lange broek bezorgt (…) een sterke chocoladesmaak in de mond’ en ‘Bij het aanschouwen van Picasso’s schilderij Inferno wordt ze bijkans doof van de scheurende elektrische gitaren.’ En dat is allemaal geen aanstellerij of fantasie, want die sensaties zijn zelfs in de hersenschors te meten.

Volgens kinderpsychologe Daphne Mauree, zo lees ik verder, is volledige synesthesie de normale toestand bij pasgeboren kinderen. Leren we pas later horen, zien, smaak, reuk en tast te onderscheiden. Dat zou volgens mij kunnen verklaren waarom we ons zo weinig van ons eerste levensjaar herinneren, alsof dat meer een gevoel of sfeer is zoals ik me zelf de warme vredige zomer van 1947 herinner toen ik een half jaar oud was en nog in mijn bedje lag. Misschien had ik als baby de korenvelden al gezien. Of gehoord, geproefd, geroken en gevoeld. In het artikel wordt Peter Grossenbacher geciteerd, hoofd van het Bewustzijnslaboratorium van de Naropa Universiteit in Colorado. ‘Ik acht het waarschijnlijk dat hun breinchemie anders werkt. Informatie gaat van de zintuigen via gespecialiseerde hersenhelften naar zogenoemde multisensorische hersencentra. Die multisensorische centra husselen alle informatie door elkaar en maken er chocola van. De terugkoppeling naar de afzonderlijke gespecialiseerde centra voor kleur, geluid, tastzin, smaak, melodie, wordt geremd door de aan- of afwezigheid van allerlei boodschappersstoffen. Synestheten missen die remming deels of volledig, met meervoudige waarnemingen als gevolg. De meeste synesthetische ervaringen zijn ook bij niet-synestheten op te roepen met hallucinatie opwekkende stoffen, zoals lsd.’ Verderop in het artikel meent de Britse neuropsycholoog Jamie Ward dat het zien van aura’s ontstaat door zogenaamde ‘emotie-kleur synesthesie’.

Maar wie zijn de synestheten? Het komt opvallend veel onder kunstenaars voor. ‘Creativiteit is niets anders dan het waarnemen van niet voor de hand liggende verbanden,’ zegt psycholoog Vilayanur Ramachandran, terwijl hij leuk illustreert hoe het verschijnsel eigenlijk niemand echt vreemd is: ‘Als ik “Boeba” zeg, denk je dan aan een rond, mollig object of aan iets puntigs? En “Kiki”, is dat rond of puntig? Juist.’ Synesthesie komt relatief vaak onder artiesten voor, maar ook vrouwen hebben er meer profijt en/of last van. Wetenschappers van Rockefeller en Cambridge zijn een clustertje genen op het spoor, dat alleen aan het X-chromosoom zit, waarvan vrouwen er twee hebben en mannen maar een. Dat is goed te rijmen met het feit dat manlijke kunstenaars en creativelingen niet als de grootste macho’s bekendstaan. Ontstaat dan alle kunst uit synesthesie? Misschien wel. Want hoe vervelend de ervaring ervan voor sommigen ook mag zijn, het kan er wel een van heelheid zijn, een wegvallen van alledaagse grenzen, een herinnering aan de tijd waarin alles nog één was en logica nog geboren moest worden. Voor het verstand is het onzin om te spreken van een schreeuwende zon boven de woestijn, van een vlammend betoog dat iemand houdt, of te zeggen dat je vierkant tegen iets bent. Maar deze onzin geeft wel iets van een diepere werkelijkheid weer waarin alles uiteindelijk uit dezelfde energie is samengesteld.

Synesthesie, hoe dan ook tot stand gekomen, laat zien hoe relatief onze zintuiglijke ervaringen zijn. En wellicht past de échte werkelijkheid niet in de hokjes van onze keurig gescheiden zintuigen. Zolang de bomen zwijgen en muziek ons niet doet dansen leven we in een kleurloze wereld.

Gepost in Psychologie, Uit mijn leven