Wél iets te verbergen!

18 september 2016

Van de week Het Grote Privacy Experiment bijgewoond. Een fantastische bijeenkomst in een uitverkochte Stadsschouwburg van Utrecht, georganiseerd door De Correspondent. Met oprichter Rob Wijnberg, publicist Maxim Februari, schrijver Tommy Wieringa, Europarlementariër Sophie in ’t Veld, correspondent klimaat Jelmer Mommers, directeur Bits of Freedom Hans de Zwart en ethisch hacker Wouter Slotboom. En natuurlijk Maurits Martijn en Dimitri Tokmetzis, want deze manifestatie was ter ere van hun nieuwe boek Je hebt wél iets te verbergen. Dat lag dinsdag in mijn brievenbus, en dat was weer rode oortjes geblazen! Want het leest als een spannend boek over hoe heel stilletjes data van ons verzameld en gebruikt worden, en dat is veel meer dan we ons meestal bewust zijn. We willen niet dat we gevolgd worden, maar tegelijkertijd strooien we door gebruik van onder andere Google en Facebook onze data royaal om ons heen, een verschijnsel dat onder de naam privacy paradox bekend staat. We hebben niet in de gaten dat tientallen anderen over onze schouders meekijken als we met onze telefoon in de zak aan het winkelen zijn, en daarom maken we ons er niet zo druk over. Ook omdat velen vinden dat ze niets te verbergen hebben.

Na veel lezingen en discussies bracht Wouter Slotboom de zaal lacherig aan het schrikken. Met bureau en al reed hij het podium op, en alle bezoekers die op een open wifinetwerk waren ingelogd moesten hun hand opsteken. Daar was mijn hand niet bij, want ik vind het vaak teveel moeite en hou het daarom liever bij 4G, hoewel ik dan wel het risico loop mijn databundel te overschrijden. Maar Slotboom constateerde op zijn eigen computer dat er veel méér mensen op het openbare netwerk waren ingelogd dan opgestoken handen, en hij wist ragfijn van enkele bezoekers te vertellen waar ze geweest waren, welke foto’s ze hadden gepost, wat hun voorkeuren waren, of ze een partner hadden en andere gegevens die, om hun identiteit te beschermen, razendsnel over het scherm vlogen. In de meeste gevallen kon de gehackte bezoeker niet anders dan dat bevestigen, en een van hen kreeg het dringende advies om zijn iOS-besturingssysteem bij te werken. Kortom: log nooit in op openbare netwerken! Eigenlijk wil je helemaal niet weten wat ze over je te weten kunnen komen als je een beetje slordig met je telefoon omgaat. En dat niet alleen als je inlogt, want het is altijd na te gaan waar je telefoon zich bevindt, en daaruit is veel meer te concluderen dan je denkt! Dat was een mooi slot van de avond en ik hoop dat we binnenkort alle lezingen en discussies kunnen nalezen.

Het boek heb ik inmiddels uit. Wat me is bijgebleven is dat het internet eigenlijk één grote chaos is waarin alles, met zijn talrijke aan elkaar gekoppelde databestanden, zodanig met elkaar verbonden is dat oorzaak en gevolg niet meer te onderscheiden zijn. En probeer dan maar eens iets te repareren wat er fout is gegaan. Het meest klassieke voorbeeld van hoe dat mis kan gaan is dat van Alexander Dolmatov, die uiteindelijk zelfmoord pleegde, en een van de hoofdstukken heet dan ook niet voor niets Kafka in de polder. Maar nog huiveringwekkender is hoe onze data die we overal achterlaten gebruikt worden door adverteerders en overheden, en hoe regels voor de uitwisseling van data ronduit overtreden worden, bijvoorbeeld door de Nationale Politie aan de Belastingdienst. Je denkt dat Google je zoektermen van objectieve antwoorden voorziet, en dat de advertenties die je tegenkomt niet speciaal voor jou bedoeld zijn, maar het tegenovergestelde is waar. Zij het dan dat dit niet al te opvallend is zodat het geen argwaan oproept. Zo krijg ik zelf de laatste tijd advertenties op Facebook voor T-shirts met een opgedrukte tekst die vertelt dat je oudere psychologen niet moet onderschatten, en later hetzelfde over ouderen die van Pink Floyd houden, en dat kan echt geen toeval zijn. Juist omdat je je data vrijgeeft word je ingepakt in de eigen voorkeuren, wordt je wereld vernauwd, denk je eigen keuzes te maken terwijl dat helemaal niet zo is.

Want daarop is de reclame gebaseerd: je zodanig manipuleren dat je het gevoel hebt vrije keuzes te maken terwijl dat helemaal niet zo is. Het populaire nudging blijft, hoe je het ook wendt of keert, een onbewuste gedragsbeïnvloeding en is daarom niets anders dan misbruik van de psychologie. Het rondstrooien van data in de schoot van commercie en overheid is dan ook een soort psychologische zelfmoord. ‘Hoe kun je dus zeggen dat je niets te verbergen hebt als je niet weet welke datasporen je achterlaat?’ vragen Martijn en Tokmetzis in het laatste hoofdstuk van hun boek. ‘Hoe kun je zeggen dat je niets te verbergen hebt als je niet weet wie er bij jouw data kunnen? Hoe kun je zeggen dat je niets te verbergen hebt als je niet weet wat er met jouw data gebeurt?’ Met als conclusie: ‘We moeten fundamenteel anders over data en privacy gaan praten. Ongebreidelde surveillance die buiten het zicht om plaatsvindt en die leidt tot ondoorzichtige invloed op ons leven, vormt een bedreiging voor fundamentele kernwaarden als burgerschap, autonomie en democratie.’

Wie zegt niets te verbergen te hebben is als iemand die zijn bewakers boeien en kettingen geeft om zich naakt te laten vastketenen en te laten gebruiken. En dat niet als een wellicht leuk spel omdat alle identiteit ermee verloren gaat.