Het mysterie van bewustzijn

17 juli 2022

Het grappige van bewustzijn is dat we het allemaal kennen maar niemand weet wat het eigenlijk is. NRC wijdde hier afgelopen lente een vijfdelige podcast aan onder de titel Het mysterie van bewustzijn. Daarin hebben journalist Wouter van Noort en filosoof Jessica van der Schalk interviews met mensen die vanuit verschillende vakgebieden hun licht op deze materie en geest laten vallen.

‘Je kunt aan alles twijfelen,’ zegt filosoof Emanuel Rutten in de eerste aflevering. ‘Behalve aan bewustzijn,’ waarna hij drie posities lanceert over de relatie tussen geest en materie. Zo kun je stellen dat geest en materie identiek zijn. Dat onze innerlijke ervaring kan corresponderen met wat er buiten ons gebeurt, zegt echter nog niet dat ze daarom identiek zijn. In dat geval zou het zien van een roos gelijk zijn aan de roos zelf, maar die waarneming heeft bijvoorbeeld geen massa. Je zou ook kunnen stellen dat bewustzijn een bijproduct van onze hersenen is, maar deze emergentie maakt het onmogelijk dat het bewustzijn invloed heeft op ons handelen. Dan is dorst niet meer de oorzaak van ons drinken. Tenslotte zou je kunnen stellen dat geest en materie onafhankelijk van elkaar bestaan, maar elkaar wel kunnen beïnvloeden. Rutten zelf kiest voor deze derde positie die hij ‘interactioneel dualisme’ noemt. Overigens mis ik zelf in zijn verhaal nog een vierde positie waarin materie een bijproduct, een emergentie van bewustzijn zou kunnen zijn.

Wat me in deze podcasts opvalt is dat de begrippen bewustzijn, ervaring en geest nogal eens door elkaar worden gebruikt. Jessica tracht hier en daar een vinger tussen de deur te krijgen door te wijzen op het wonderlijke verschijnsel dát we ervaren. Maar ik moet toegeven dat ik me bij bewustzijn zónder ervaring weinig kan voorstellen, wat op zich logisch is omdat die voorstelling ook weer een ervaring zou zijn. Maar er moet toch iets zijn dát ervaart? ‘Waar komt dát dan vandaan?’ vraagt Jessica in de tweede podcast aan hoogleraar neurologie Cyriel Pennartz die een antwoord ontwijkt. Volgens hem komt alles voort uit hersenprocessen die ons goed kunnen belazeren, waarvan hij talrijke indrukwekkende voorbeelden geeft. Een inmiddels klassiek voorbeeld is The dress waar mensen eenzelfde jurk in verschillende kleuren zien. Pennartz vertelt over veel hallucinaties en over mensen die ervaren dat hun eigen lichaamsdelen niet bij hen horen. Hij is ook geen aanhanger van dat interactionele dualisme want ‘iets immaterieels kan niet interacteren met materie’ en bewustzijn is iets puur functioneels. Zo simpel is het.

Voor psychedelica-onderzoeker Michiel van Elk komen er door het gebruik van psychedelica scheuren in het behang van de werkelijkheid. In de derde podcast vertelt hij hoe deze middelen zand in de voorspelmachine van de hersenen gooien, en over zijn mystieke ervaringen waarin hij één wordt met alles om hem heen. Alles voelt ‘echter dan echt’ omdat het meer gedetailleerd is. Het lichamelijk zelf vervaagt omdat de grens van het lichaam vager wordt. Wat me doet denken aan vrijpartijen waarbij ik me soms afvroeg of een been of arm nou van mij of van mijn vriendje was. Van Elk noemt ook de rubberen hand illusie waarbij het lijkt alsof die van onszelf is. Volgens hem vindt er door psychedelica een explosie van hersenverbindingen plaats, wat me doet denken aan hoogbegaafdheid waarbij ook sprake is van ongebruikelijke verbindingen in de grijze massa. Wat me in de loop der jaren wel steeds duidelijker wordt is dat psychedelica niet werkzaam zijn omdat ze zelf spiritueel zouden zijn, maar omdat ze juist ‘zand in de voorspelmachine van de hersenen’ gooien.

Duiker, bewustzijnsonderzoeker en filosoof Peter Godfrey-Smith constateert in de vierde podcast dat er bewustzijn is bij dieren. Octopussen kunnen niet alleen grappige rituelen hebben, spelen en van aanrakingen genieten, maar ook niet-stereotiep gedrag vertonen. The Beatles hebben daar trouwens een mooi liedje over, maar dit terzijde. Chimpansees, olifanten en dolfijnen en veel andere dieren hebben ook zelfbewustzijn, zoals met een spiegeltest is aan te tonen. Ook de stress die dieren en zelfs planten kunnen hebben wijst op bewustzijn. Dit in tegenstelling tot Descartes die geloofde dat alleen mensen een bewustzijn hebben. Maar Godfrey-Smith gelooft niet in het panpsychisme waarin ook rotsen en planeten bewustzijn hebben, want dat hangt volgens hem samen met complexe zenuwsystemen en hij blijft een materialist. En hij gelooft al evenmin in bewustzijn van computers die daarvoor de ‘verkeerde machine’ zijn. Hij is ook geen vegetariër hoewel in de vleesindustrie veel excessen moeten worden vermeden.

In de laatste podcast zit hersenonderzoeker Jacob Olij aan tafel. Volgens hem is bewustzijn een fundamentele eigenschap van de natuur, van de kosmos, die invloed heeft op de werkelijkheid. Het is een soort dimensie, een wiskundige ervaringsruimte die Jolij ‘bewustzijnsruimte’ noemt en vergelijkt met Plato’s ideeënwereld. Zelf moet ik daarbij denken aan de zogenaamde Akasha-records waarin alle informatie ligt opgeslagen. Olij legt ook een link naar de kwantummechanica waarin bewustzijn een golffunctie kan doen ineenstorten en de kansberekening daarvan kan verklaren dat er soms dingen gebeuren die niet ‘kloppen’ zoals bij parapsychologische verschijnselen. ‘Bewustzijn van mij sluit zich niet op in alleen mijn schedel,’ zegt hij, het is ‘niet een privébioscoopje waar ik alleen ben.’ Bij wat Olij vertelt kan ik me voorstellen dat mensen met gemeenschappelijke ervaringen in die andere dimensie juist heel dicht bij elkaar zijn.

Een hele odyssee, deze podcasts. Waarin ik helaas wel vaak het onderscheid tussen het bewustzijn zelf en wat zich daarin voordoet mis, het verschil tussen filmdoek en film. Maar wat bewustzijn eigenlijk is weten niet, en we zullen dat ook nooit weten. Het is onze diepste kern, maar we blijven onkenbaar voor onszelf. Om Osho te parafraseren: bewustzijn is geen probleem dat opgelost, maar een mysterie dat geleefd moet worden.