Wat is bewustzijn?

11 december 2022

De afgelopen weken heb ik me verdiept in het boek Wat is bewustzijn nou eigenlijk? van Jacob Jolij, psycholoog, onderzoeker en afdelingshoofd van het DataLab Sociale Wetenschappen van de Rijksuniversiteit Groningen. Ik kwam bij hem terecht omdat ik gelezen had dat bewustzijn volgens hem wel eens een aparte dimensie van het universum zou kunnen zijn. Maar voorafgaand aan deze boeiende hypothese leidt hij je eerst door de wereld van kwantummechanica, relativiteitstheorie en zelfs de parapsychologie. Hij vindt het niet aannemelijk dat bewustzijn gewoon een hersenproces is, maar wat is het dan wel?

Je zou verwachten dat het juist de psychologie is die zich met die vraag bezig houdt, maar als je dat verwacht kom je van een koude kermis thuis. Wat dat betreft was Jolij al snel gefrustreerd toen hij psychologie ging studeren. Net als ik trouwens, want psychologie houdt zich al zo’n honderd jaar niet meer bezig met de geest omdat die niet te meten is. Je kan alleen bestuderen wat je erin stopt en wat eruit komt, maar over wat daartussen gebeurt kan je niks zeggen. Zo ontstond met dat behaviorisme een zielkunde zonder ziel. En volgens dit materialistisch denken blijft er voor het verklaren van bewustzijn niets anders over dan de hersenen, dan dat het een emergentie is van wat zich daar allemaal in afspeelt, een soort bijproduct dat Jolij ‘het geheel is meer dan de som der delen’ noemt, maar waarbij je filosofisch wel wat vragen kunt stellen. Hoe dan ook is het zinvol om wat dieper in de hersenen te duiken, en als we daarop inzoomen belanden we ook daar in de wereld van de kwantummechanica. Die wereld waarin dingen in superpositie zijn ofwel tegelijk zowel wel als niet bestaan. ‘Gezocht: kat van Schrödinger’ zag ik laatst op een digitaal affiche, ‘Dood en levend’.

Wat kwantummechanica met bewustzijn te maken heeft? Volgens Jolij heel veel omdat in de microwereld bij meting een ‘ineenstorting van de golffunctie’ plaatsvindt. Alsof ik aan het strand loop. Deeltjes zijn ineengestorte golven en blijken pas te bestaan als ze gemeten worden, zeg maar bewust worden waargenomen. Wat doet denken aan de beroemde vraag of een in een bos omvallende boom ook geluid maakt als er niemand luistert. Second Life betrap ik daar wel eens op: als ik mijn camera te snel beweeg is de wereld om me heen zich soms nog aan het opbouwen. Dat de wereld alleen maar bestaat als we haar waarnemen klinkt als pure onzin in onze oren, maar het feit blijft dat in de kwantumwereld het subject wel degelijk invloed op het object heeft. Niet alleen het denken in termen van subject en object staat op zijn kop, maar ook dat in termen van zekerheden omdat berekeningen nu nog alleen maar over kansen gaan.

Wat bewustzijn met de relativiteitstheorie heeft te maken? Ik lees over de algemene relativiteitstheorie waarin de tijd sneller gaat lopen als de zwaartekracht afneemt, waardoor de klokken in gps-satellieten op zo’n twintigduizend kilometer hoogte een beetje voor gaan lopen zodat daarvoor moet worden gecorrigeerd. Ofwel zonder Einstein zouden we vandaag de dag de weg kwijt zijn geweest. En ik lees over de speciale relativiteitstheorie met zijn futuristische astronauten waarvan de familie generaties hebben gewacht tot man, vader of grootvader eindelijk weer eens thuiskomt. Ik lees over dat niets sneller dan het licht kan gaan, hoewel verstrengelde kwantumdeeltjes zich daar niets van aan lijken te trekken. Ik vroeg me vroeger wel eens af hoe je zeker weet dat in de ene kubieke meter evenveel ruimte zit als in de andere, en terecht. Ruimte blijkt zich te kunnen krommen en de wetenschappers zijn het er steeds meer over eens dat er meer dan de vier dimensies bestaan. Ze zijn nu bij elf, geloof ik. En Jolij voegt daar graag nog een mogelijke dimensie aan toe: het Q continuüm.

Dat Q continuüm is de dimensie van het bewustzijn. Daarin hebben alle ervaringen in eigen plekje en liggen die keurig geordend bij elkaar. Onze hersenen bouwen een ‘zelfmodel’ waardoor je weet welke ervaringen bij jou horen. Een ik dat enerzijds stuk kan gaan door bijvoorbeeld psychiatrische stoornissen zodat je niet meer weet wie je bent. Een ik dat anderzijds dat vermaledijde ik is dat je in veel spirituele stromingen moet leren los te laten. Het mooie van dit Q continuüm is niet alleen dat mensen ondanks afstand dezelfde ervaringen in hun bewustzijn kunnen delen – ze zitten dan gelijkgestemd in die dimensie op dezelfde coördinaten. Terwijl het ook parapsychologische verschijnselen zoals telepathie of zelfs spoken kan verklaren. Ook als ze moeilijk te onderzoeken zijn omdat dit alles zich afspeelt in de kwantumwereld met zijn berekening van kansen op een ‘verkeerde’ aansluiting op een plekje in de ‘oceaan van bewustzijn’ zoals Jolij het hoofdstuk hierover noemt. Zo is ‘kwantum’ een manier van denken in termen van waarschijnlijkheden waardoor het onmogelijke soms mogelijk wordt. Het mooie van deze gedachtengang is dat je een natuurkundig verklaarbaar contact kunt hebben met anderen die zich heel ver – wellicht ook in tijd – van je bevinden, namelijk in die dimensie van bewustzijn. Een model dat heel goed te rijmen is met wat spirituele bronnen al millennialang beweren.

We leven in een oceaan van bewustzijn, voorbij ruimte en tijd.