Paradoxale luciditeit
11 augustus 2025
Ook dementerende mensen kunnen heldere ogenblikken hebben. Alsof ze hun dement zijn even vergeten. Dan kunnen ze opeens helder praten en denken, zich bepaalde dingen herinneren en zelfs meer emotioneel verbonden met hun dierbaren raken. Dit wonderbaarlijke verschijnsel staat bekend onder de naam paradoxale luciditeit. Paradoxaal omdat het eigenlijk helemaal niet kan, want dementeren is een progressief proces. Het verschijnsel kan valse hoop geven dat het met de dementerende weer beter zal gaan, maar na een paar minuten kan de helderheid weer afnemen. En het treedt opvallend vaak op bij mensen, kort voordat ze sterven. Dit merkwaardige fenomeen doet me denken aan het boekje Pauls ontwaken waarin Frederik van Eeden vertelt over het heldere sterven van zijn vierentwintigjarige zoon. Paul is heel mooi gestorven, en nadien blijft de auteur zich verbonden voelen met zijn zoon, alsof die altijd aanwezig blijft. Voor mij heel herkenbaar als ik denk aan mijn boezemvriend Piet wiens sterven ik mocht meemaken. Liever dan het ‘totdat de dood ons scheidt’ heb ik het over een ‘totdat de dood ons verbindt’.
Vier maanden geleden begon ik mij zorgen om Vriend te maken toen ik hem in zijn kamer op bed aantrof. Hij was heel goed verstaanbaar en vertelde me dat hij ging sterven. Hij was verdrietig en had met mij te doen omdat ik nu alleen verder moest. Met betraande ogen keek hij mij recht aan, zachtjes mijn handen, gezicht en haar strelend. Het voelde alsof hij dichter dan ooit bij me was. De Ware Vriend. Hij ademde rustig en ik was bang dat hij inderdaad nu zou sterven, want ik had wel eens gelezen dat mensen soms vlak voor hun heengaan zo’n periode van helderheid hebben. Maar zou dit niet het mooiste moment voor hem zijn om te sterven? Maar toen moest hij plassen, en daarna was hij weer helemaal de oude. De nacht erna was ik wel bang voor, of verlangde naar een telefoontje dat hij inderdaad was overleden. Sterven wordt vaak beschouwd als iets verschrikkelijks, zeker als het met pijn en lijden gepaard gaat. Maar dat hoeft niet voor iedereen zo te zijn. Mijn Wijze Tante is als een nachtkaarsje uitgegaan, zoals het eigenlijk hoort. Van Eedens zoon Paul stierf met wijdgeopende ogen, bewust, en daar ben ik best jaloers op.
Wetenschappers zijn er niet uit hoe die paradoxale luciditeit überhaupt kan bestaan. Is geheugenverlies dan toch niet onomkeerbaar? Blijven herinneringen dan tóch ergens in de hersenen opgeslagen, hoe moeilijk je daar soms met je beste inspanningen bij komt? Vinden door je hersens zoekende neuronen andere wegen om bij die herinneringen te komen, en zo ja: waarom dan kort voor het sterven? Ik lees dat er zelfs onderzoek naar gedaan wordt met continue registratie van hersenactiviteit bij patiënten met vergevorderde dementie. Dat mantelzorgers dit verschijnsel meer wel dan niet bij een dementerende hebben waargenomen. Ik lees dat sommige onderzoekers paradoxale luciditeit zelfs in verband brengen met bijna-doodervaringen. Toch gaan de meesten ervan uit dat herinneringen in de anderhalf kilo van onze hersenen zijn opgeslagen en ik moet toegeven dat daar zat ruimte voor is: 86 miljard neuronen in hersenen die relatief erg veel van onze energie gebruiken, namelijk twintig procent. Zelfs onze elektronische AI slurpt nog niet zoveel op. Als je écht energiezuinig wilt leven moet je je hersenen laten weghalen.
Toch vraag ik mij af of al die herinneringen zich in onze hersenen hebben genesteld. Net zoals in mijn computer niet het hele internet is opgeslagen. Staat niet alles wat gedacht, gewild, gevoeld en gedaan is niet ergens in de kosmos geschreven, in de Vedische Akasha-kronieken of het Q-continuüm van Jacob Jolij? Kan dat alles zomaar verdwijnen zonder een spoor na te laten? Zijn onze hersenen dan gewoon een zend- en ontvangststation, een interface die zich van alles en nog wat toe-eigent in een ‘ik’ dat zodoende pretendeert zelf te bestaan? Net zoals het mij pijn deed toen Vriend eens vertelde dat hij zich weinig meer van ons huis kon voorstellen. Maar als hij zich dingen niet meer herinnert, kan hij ze ook niet missen. En dat geldt ook voor mij. Soms denk ik dat ik mij te veel hecht aan herinneringen. Maar ik kan moeilijk anders omdat Plato’s schoonheid, waarheid en goedheid de essentie ervan zijn. Hoe meer ik die beleef, hoe beter ze in mijn wezen worden geëtst. Verleden en heden vallen dan samen in een tijdloos moment. Dat kan als een ervaring van eeuwigheid voelen, die je ook glashelder of lucide kunt noemen.
Misschien is paradoxale luciditeit wel het wegtrekken van de mist waarin onze hersenen ons maar al te vaak onderdompelen. Een aanschouwen en beleven van de realiteit zoals die is als we vanbinnen echt leeg zijn.
Gepost in Gezondheid en welzijn, Spiritualiteit, Uit mijn leven
