Alles is bewustzijn

21 november 2020

Ik ben niet de enige die geobsedeerd is door de vraag wat bewustzijn nou eigenlijk is. In nrc stond dit weekend een interview met Jacob Olij, cognitief psycholoog aan de Universiteit van Groningen, die hier ook al vanaf zijn jeugd mee bezig is. En net als mij zint het hem niet dat bewustzijn een product van de hersenen is. Of dat bewustzijn samenvalt met de complexiteit van hersenen of wellicht die van een computer. En hij vertelt wel heel mooi wat hij onder bewustzijn verstaat: ‘Als ik die banaan zie, omdat er lichtdeeltjes op de banaan afketsen die op mijn netvlies terechtkomen, dan triggert dat een hele cascade aan reacties in hersencellen, die kan ik in principe allemaal nameten tot in de gebieden in mijn brein aan toe die herkennen dat het een banaan is. Maar ik heb ook de ervaring van het zien van een banaan. Dat is voor mij bewustzijn.’

Bewustzijn als ervaring van de ervaring. Helder. Ik ga nog een stapje verder. Want als ik bewustzijn kan ervaren ervaar ik dus de ervaring van de ervaring. En als ik ervaar dat ik bewustzijn kan ervaren, ervaar ik dus de ervaring van de ervaring van de ervaring. Het Droste-effect: als je denkt een blik cacao te pakken te hebben, zit daar binnenin weer een blik en dat gaat tot in het oneindige door. En wat het echte oorspronkelijke bewustzijn is, krijg je zo nooit te pakken. Dit doet me denken aan Alexander Smit, die ooit vertelde dat bewustzijn niet te lokaliseren is. En als iets niet te lokaliseren is maar het wél bestaat, kan je niet anders concluderen dan dat bewustzijn overal kan zijn. Denk ik eerst dat het een soort wolk onder mijn schedel is, dan blijkt het later een soort oog in die wolk te zijn, en weer later iets dat weer van binnenuit dat oog alles zit te bekijken. Daar kan je uiteindelijk geen chocola van maken.

Als ze me vragen wie of wat ik ben, is bewustzijn het beste antwoord. Maar ik zou dit dus niet kunnen ervaren, want zodra dat gebeurt ben ik het bewustzijn niet, maar datgene wat bewustzijn ervaart. En dat kan zich dus tot in het oneindige tot in de diepste diepte blijven herhalen. Ik kan immers niet tegelijk de ervaarder van mijn bewustzijn zijn en het bewustzijn zelf. De ervaring dat ik bewustzijn ben is dan ook in strijd met de logica die ons sinds Aristoteles is ingegoten, namelijk dat het subject niet tegelijk het object kan zijn. Volgens dit dualisme kan ik alleen iets anders waarnemen, en nooit mezelf, en is de queeste naar zelfkennis onbegonnen werk. En ik geef toe: soms word ik wel eens moe van al die mensen die in therapieën en spirituele bezigheden naar zichzelf op zoek zijn. Onbegonnen werk. Vergeet het maar! Vergeet jezelf!

We moeten dat hele dualisme maar eens afschaffen. En als je gelooft – zo niet ervaart of intuïtief weet – dat alles één is, blijft er trouwens ook weinig ruimte over voor dualisme. Dan blijft alleen bewustzijn over. Niet mijn bewustzijn of jouw bewustzijn, want bewustzijn heeft geen eigenschappen of kenmerken. Misschien is bewustzijn het beste te beschrijven als de leegte waarbinnen alle ervaringen zich voordoen. En zo voelt het ook – althans bij mij. En dan is bewustzijn overal hetzelfde, net zoals schone lucht of puur zeewater overal hetzelfde zijn. Het is niet van jou of van mij. Want als er bewustzijn is, is er geen ik meer – de grootste egoïsten zijn meestal de mensen met het minste bewustzijn. Dit schrijvend word ik weer eens op mijn wenken bediend, met een tekst van Osho die opeens binnenkomt. Bij hem gaat het om ‘to be aware of your own being, aware of your own awareness. In that moment when you are aware of your own awareness, everything stops, time stops. Suddenly you are beyond time and beyond space, and a door opens which makes you part of the whole.’

Ja, bewustzijn lijkt zich zelfs buiten tijd en ruimte te bevinden, want die zijn ook weer ervaringen erin. Zonder bewustzijn geen ervaringen. Bewustzijn is het enige waarvan we zeker weten dat het bestaat. De rest is speculatie. Je kan dus ook zeggen dat alles bewustzijn is. Zonder grenzen, overal, niet aan personen of wat dan ook gebonden. Die levende Leegte is onze oermoeder.