Rutger Bregman – De meeste mensen deugen
Rutger Bregman: De meeste mensen deugen. Uitgeverij De Correspondent, 528 pagina’s, paperback € 25,00, e-book € 9,00, audioboek € 15,00.
‘Een nieuwe geschiedenis van de mens,’ is de bijtitel van dit boek waarin Rutger Bregman een diepgewortelde overtuiging over ons mensbeeld, en daarmee ook over onszelf, op zijn kop zet. Een opvatting die ons dusdanig met de paplepel is ingegoten en die we zo vanzelfsprekend zijn gaan vinden dat we er geen vragen meer bij stellen. De overtuiging dat de mens in diepste wezen een egoïstisch, agressief en wreed monster is dat alleen door een dun laagje beschaving in toom kan worden gehouden. Niet alleen door de kerk met zijn proclamatie van zondigheid, door de politiek met regels en wetten waaraan we ons hebben te houden, maar ook door andere overtuigingen zoals die van de psychoanalyse weten we niet beter dan dat we van nature slecht zijn en alleen maar kunnen samenleven als we de monsters in onszelf weten te beteugelen. Van deze vernistheorie laat Bregman weinig heel en hij illustreert dit met overweldigend veel onderzoek waaruit precies het tegengestelde blijkt. De meeste mensen deugen.
Alleen als we geloven dat de meeste mensen niet deugen, gaan die zich ook zo gedragen. Dat komt door het ‘nocebo-effect’, de keerzijde van het placebo-effect waardoor positieve verwachtingen werkelijkheid worden. In de proloog van zijn boek vertelt Bregman over de bestseller The lord of the flies waarin jongens er op een onbewoond eiland een puinhoop van maken. Zich afvragend hoe realistisch dit is gaat hij op zoek naar een vergelijkbare gebeurtenis in het echt, en vindt die op het onbewoonde eiland Ata waar medio jaren 60 zes jongens als schipbreukeling waren beland. Toen ze na ruim een jaar werden gevonden, waren ze in topconditie. De toon van het boek is gezet. De achttien hoofdstukken zijn verdeeld in over vijf delen.
Het eerste deel De natuurstaat laat ons kennismaken met wat Bregman de Homo puppy noemt. Met onszelf dus. Wat is het dat de mens zo bijzonder heeft gemaakt? Dat heeft hij niet te danken aan zijn fysieke kracht of slimheid, want daar zijn andere dieren minstens even goed in, maar aan het feit dat de mens zichzelf vriendelijk heeft gemaakt en aan social learning is gaan doen. Onze pokerface maakte plaats voor unieke menselijke kenmerken zoals kunnen blozen, oogwit zodat anderen onze blik kunnen volgen en een kleinere wenkbrauwboog waardoor we beter verbinding konden maken, elkaar beter leerden kennen. Elkaar doden is minder gemakkelijk dan we denken als we oog in oog met ander staan. Soldaten schieten liever in de lucht dan doelgericht op een ander. Beschadigde botten die uit oertijden zijn opgegraven zijn eerder aan de restanten van roofdieren te danken dan aan die van kannibalen. Op het Paaseiland hebben de bewoners elkaar helemaal niet uitgemoord, maar waren ze slachtoffers van slavenhandel en het pokkenvirus. De meeste ellende is begonnen toen de jager-verzamelaars zich zo’n 15.000 jaar geleden gingen settelen en zich land en bezittingen gingen toe-eigenen. Rousseau zag de uitvinding van de landbouw dan ook als een groot fiasco.
In het tweede deel Na Auschwitz gaan we naar de recente geschiedenis. In 1954 zou Sherif hebben bewezen dat groepen kinderen geneigd zijn om slaags met elkaar te raken. In 1961 zou Milgram hebben aangetoond dat mensen elkaar in opdracht pijnlijke tot dodelijke elektrische schokken konden geven. Zimbardo zou in 1971 met een experiment hebben laten zien hoe studenten elkaar monsterlijk konden behandelen. Archiefstukken en geluidsopnames doorspittend bleek er vaak gemanipuleerd te zijn, net zoals tegenwoordig in zogenaamde reality shows die heel saai zouden zijn geworden als een sturende regie zich er niet mee had bemoeid. Of dat mensen meewerkten omdat ze meenden de wetenschap ermee van dienst te zijn, zodat ze het kwade deden omdat ze dachten dat het goed was. Net als Eichmann. Maar al te vaak zijn het de sensatiebeluste media die het nieuws zo kwaadaardig maken. In 1964 zou in New York een moord gepleegd zijn onder het oog van tientallen mensen die alleen maar toekeken, maar de meeste mensen zagen gewoon niets in het donker en dachten dat er gewoon ruzie werd gemaakt. En enkelen ondernamen wel degelijk actie. Dit zou het zogenaamde ‘omstanderseffect’ hebben aangetoond: iedereen is erbij en niemand doet wat. De dagelijkse werkelijkheid laat zien dat dit helemaal niet zo is.
Het derde deel gaat in op de vraag Waarom goede mensen slechte dingen doen. Janowitz laat zien dat Jodenhaat en ideologische zuiverheid niet het belangrijkste motief was voor Duitse soldaten, maar Kameradschaft en opofferingsgezindheid. Net zoals terroristen niet zozeer voor een ideologie vechten maar voor elkaar, voor de eigen groep moorden. Empathie kan verblinden omdat we die het meeste voor mensen uit de eigen groep koesteren en daardoor goed kan samengaan met xenofobie. Niet de haat voor de ander, maar de vriendschap voor elkaar, de eigen groep, kan dus verkeerd uitwerken. Het grootste kwaad is niet degene die van dichtbij moordt, maar de machthebber aan de top die veilig van afstand zijn commando’s geeft. Want macht corrumpeert als een drug die mensen arroganter, narcistischer en minder empathisch maakt. Dit alles gesteund door de Verlichting waarin de rede veel belangrijker werd gevonden. Zo zou de vrije markt door een rationeel geloof in het eigenbelang het beste economische principe zijn.
In het vierde deel Een nieuw realisme citeert de auteur Frankl: ‘We moeten idealistisch zijn – want dan eindigen we als de ware, echte realisten.’ Met als actueel voorbeeld de Stichting Buurtzorg in Enschede, waar de hele bestuurdersklasse wordt weggezet omdat managen flauwekul is. De bedrijfskunde is gebaseerd op een hobbiaans denkbeeld waarin je mensen het beste kunt motiveren met het voorhouden van wortels in de vorm van bonussen en targets, maar waar geen ruimte is voor intrinsieke motivatie terwijl juist daardoor mensen veel beter gaan werken. Bregman wijst ook op opvoeding en onderwijs, en betreurt dat het open en vrije ‘play’ vaak verworden is tot een ingekaderd ‘game’. Scholen zonder huiswerk en klaslokalen waar kinderen veel meer vrij zijn leveren vaak opmerkelijke resultaten. Een ander voorbeeld is een burgemeester in Venezuela die zijn macht aan de inwoners geeft. Dat klinkt nogal communistisch maar in ons dagelijks leven zijn we vaak ook al communistisch bezig door veel met anderen te delen. De mens is in wezen een solidair wezen.
Uit het vijfde deel De andere wang blijkt de onzin van wat de theorie van de broken windows wordt genoemd: pak de kleinste overtredingen en misdaden in de kiem aan als je het grotere kwaad wil bestrijden. Het gevolg was dat alleen de kleine criminaliteit werd aangepakt: makkelijk werk en veel scoren met arrestaties en boetes. En met als gevolg overvolle gevangenissen die meestal een leerschool zijn voor nog meer crimineel gedrag. Dat alles omdat we criminelen en terroristen niet als gewone mensen zien en hen daarom onmenselijk gaan behandelen. ‘De andere wang’ betekent het omgekeerde gaan doen zoals in Noorwegen waar gevangenissen veel meer open zijn, bewakers met gedetineerden optrekken, honkballen en in een koor gaan zingen. Met veel minder recidive als resultaat omdat we elkaar dan als mensen behandelen. Net zoals het door Mandela bij elkaar brengen van de broertjes Viljoen – de een aanhanger van het Volksfront en de ander sympathiserend met het ANC – wat Zuid-Afrika voor een grote ramp heeft behoed. Bekend maakt bemind. In 1914 laten geallieerde en Duitse soldaten tegenover elkaar in de loopgraven, maar met de kerst hadden ze helemaal geen zin om elkaar dood te schieten. Voorzichtig benaderden ze elkaar met lichtjes en kerstbomen. Met als gevolg dat ze elkaar ontmoetten en samen kerst gingen vieren, tot grote ergernis van hun generaals. Misschien wel de mooiste kerst aller tijden. Ook strijders van de FARC in de jungle van Colombia zijn met kerstlichtjes en met briefjes van hun familie naar huis gelokt.
In zijn epiloog geeft Bregman tien leefregels voor een ‘nieuw realisme’. Bij twijfel, ga uit van het goede. Denk in win-winscenario’s. Verbeter de wereld, stel een vraag. Temper je empathie, train je compassie. Probeer de ander te begrijpen, ook als je geen begrip hebt. Heb je naaste lief, gelijk ook anderen hun naaste liefhebben. Vermijd het nieuws. Sla geen nazi (of: steek een hand uit naar je grootste vijand). Kom uit de kast, schaam je niet voor het goede. Wees realistisch. Ik zou hieraan nog willen toevoegen: kijk om je heen en zie dat de meeste mensen deugen. Een revolutionair boek!
De Idealist, november-december 2019
