Paradoxen

7 oktober 2009

Ik hou van paradoxen. Dat is al tijdens mijn doctoraalstudie begonnen, dus alweer zo’n 30 jaar geleden. Daar hield ik eens een referaatje waarvan ik me niets meer herinner dan dat studiegenootje Paul het waardeerde hoe ik ruimte schiep voor paradoxen. Want die hebben eigenlijk geen bestaansrecht in wetenschappelijke gremia. En toch… Ik hou van die logische innerlijke tegenstrijdigheden. Bovendien is de wereld er vol van. En ook hier, op de psychologische faculteit, kwam ik ze tegen.

Bijvoorbeeld in de cursus gedragstherapie, gegeven door Aad Burger. Die was leuk, spannend en leerzaam om mee te maken. Daar leerde je hoe je van homo’s hetero’s kon maken, maar toen ik in de uitwerking van een opgave daarover van hetero’s homo’s ging maken gaf Aad me ruiterlijk een 10! Hoewel homofobie niet behandeld werd, stond indertijd alles in het licht van het zogenaamde fobieënproject, en dus leerden we veel over deze angsten voor specifieke objecten en situaties. Radicale methoden als flooding, ofwel iemand gewoon een langere tijd met zijn sterkste angst confronteren – ja, dat helpt echt! Maar ook wat rustiger therapie: angst = spanning, dus zal de angst afnemen naarmate je het object van je angst ontspannen benadert. Dat heette dan successieve approximatie en systematische desensitisatie. Ontspanningsoefeningen dus.

En wij maar oefenen met onze angsten – soms in vivo, maar vaak in vitro ofwel alleen in gedachten. Het behaviorisme waarop gedragstherapie is gebaseerd is niet geïnteresseerd in onbewuste processen (om nog maar niet te spreken van bovenbewuste processen!), zodat angst en spanning al snel identiek zijn. Behavioristen als Pavlov, Skinner en Watson moesten dus weinig hebben van diepere oorzaken, een in mijn ogen materialistische benadering die ik nooit echt heb aangehangen. Wat niet wegneemt dat gedragstherapie gewoon ontzettend praktisch is, bijvoorbeeld als iemand volgende week een enge vliegreis moet maken. Maar achter iets als hoogtevrees zit volgens mij niet alleen angst, maar ook een verlangen, namelijk om je heerlijk in die diepe ruimte te laten vallen.

Aad zei altijd dat we ons ‘boerenvarkensverstand’ moesten gebruiken, maar intussen leerden we wel iets dat volgens datzelfde verstand onmogelijk was: ontspannen. Want ontspannen is actie, en actie is niet ontspannen. Dat doorzag Bhagwan heel goed en daarom ontwikkelde hij meditaties waarbij mensen zich tot het uiterste moesten inspannen om juist daardoor de ontspanning te ervaren, zoals in dit nogal gecultiveerde filmpje van de Dynamic Meditation nog een beetje te zien is. Maar hoe dan ook: mensen blijken zich kunnen ontspannen, en dat is een paradox. Net als kinderen kunnen worden opgevoed tot zelfstandigheid. Net als goeroes hun discipelen kunnen leren om uiterlijke autoriteit van zich af te schudden: ‘When you meet a buddha on the road, kill him!’ Ook dat was een lievelingsuitdrukking van Bhagwan, en zijn boeken onder de titel Zen: The Path of Paradox behoren tot mijn lievelingskost.

Het leven is één grote paradox. Het ‘boerenvarkensverstand’ kan heel praktisch en noodzakelijk zijn om te leven en te overleven, maar tracht er geen diepere problemen mee op te lossen. Daar is het niet voor bedoeld. De werkelijkheid kent niet die tegenstellingen waar het verstand zo graag mee speelt. En als je iets over de werkelijkheid, de waarheid wil vertellen kan dat niet anders dan in paradoxen. Die gaan voorbij wetenschap en logica, en bloeien in de wereld van proza en poëzie die over een veel diepere werkelijkheid vertellen.