Hersenen
26 september 2008
De boeken van Oliver Sacks zijn om van te smullen. Gelukkig dus dat ik de meeste van deze neuroloog nog niet eens gelezen heb! Maar ik heb wel de indrukwekkende film Awakenings in mijn boekenkast staan, een weergave van zijn Ontwaken in verbijstering. Daarin wordt een groep mensen, na decennia in een toestand van onbewustheid hebben verkeerd, door toediening van L-dopa wakker. En krijgen ze na een tijd te horen dat die medicatie te duur wordt en gestopt gaat worden, kortom: u gaat weer lekker slapen om nooit meer wakker te worden. Een minder bekend boek van hem is Migraine en nergens anders heb ik zo duidelijk over deze hoofdpijn en mogelijke bijverschijnselen horen vertellen dan bij hem.
Sacks benadert alles vanuit neurologisch perspectief en laat zien wat voor huiveringwekkends er allemaal kan gebeuren als de hersenen beschadigd worden, of anders gaan functioneren dan gebruikelijk is. Laat veel mensen aan het woord, luistert naar ze, en doet verslag van de bizarre werelden waarin ze terechtkomen als hun hersenen niet meer normaal werken. Soms is dat eng om te lezen, bijvoorbeeld hoe het leven is zonder herinneringen, gevangen in het hier en nu. Het lijkt misschien heel spiritueel op continu in het hier en nu te leven. Maar het beperkte hier en nu dat alleen het huidige moment bevat is toch iets totaal anders dan het hier en nu waar veel therapeuten en ontwaakten over spreken en dat volgens mij ook het hele verleden en de toekomst omvat.
Vriend had van zijn zus Oliver Sacks’ boek Musicofilia uit 2007 meegekregen, waarin het omgaan met muziek centraal staat. Op www.oliversacks.com zijn diverse filmpjes met gesproken fragmenten van dit boek te zien. En het blijkt dat de hersenen nog héél wat werk verrichten voordat de klanken in onze oren als muziek worden ervaren, en niet als het geluid van gerommel met bestek, pannen en deksels. Hebben sommige mensen gebreken met het waarnemen en beleven van muziek, anderen hebben juist begaafdheden op dat vlak, zoals een fenomenaal muzikaal geheugen en het moeiteloos analyseren en transponeren van muziek. Terloops wordt daarbij verondersteld dat bij deze savants het functioneren van de rechter hersenhelft daar een belangrijke rol in speelt. Het verschil tussen linker- en rechter hersenhelft wordt nogal eens badinerend ontkend, dus doet het goed om daar bij Sacks weer een bevestiging van te vinden. Opvallend vind ik dat tijd bij de dominerende linker hersenhelft hoort, en ruimte bij de rechterhelft. Maar ook woordspeligheid, en veel van die ervaringen en vaardigheden die ruimte geven schijnen bij die non-lineaire, meer associatieve rechter hersenhelft te horen.
Interessant is wat Sacks over synesthesie vertelt: het versmelten van ervaringen van verschillende zintuigen. Toonaarden en intervallen krijgen letterlijk kleur en smaak! Een grote terts smaakt zoet, een klein septiem bitter, D-groot is blauw en g-klein okerkleurig. Dat is onder andere mogelijk doordat onze zintuigen niet alleen door afferente zenuwen hun signalen aan de hersenen afgeven, maar ook via efferente zenuwen signalen van de hersenen ontvangen die hun waarneming beïnvloedt. Helaas ervaren niet alle synesthesisten alles op dezelfde manier, zodat er geen algemene klankkleuren lijken te bestaan. Wel is het waarschijnlijk dat we in onze eerste levensmaanden synesthetisch waarnemen, waarna dit verdwijnt door het zich ontwikkelende onderscheidingsvermogen, waarbij het neurale verkeer tussen hersengebieden die bij verschillende zintuigen horen wordt beperkt. Zo groeien onze hersenen uit de wereld van de oorspronkelijke eenheid in die van de aangeleerde veelheid.
Het blijft wel een raar idee dat bewustzijn, waarneming en herinnering producten van de hersenen en zintuigen lijken te zijn. En hoewel ik zonder meer lichtflitsen zie als ik mijn hoofd stoot, blijft de vraag onbeantwoord wie of wat die lichtflitsen ziet. Zo beleefde ik eens heel sterk – wellicht had ik wat gerookt – dat ik als een kleine homunculus in mijn eigen schedel zat te kijken naar twee beeldschermen, de gaten van mijn ogen. En vandaag de dag zeg ik nog: “Mijn oren zijn misschien niet zo best meer, maar ik hoor nog uitstekend!” Vooral na het lezen van het boek Eindeloos bewustzijn van Pim van Lommel geloof ik steeds meer dat hersenen een beperkend effect hebben op het bewustzijn. En ook op de waarneming, waarin oorspronkelijk alles één lijkt geweest te zijn. En ook op het geheugen, dat zonder die hersenen wellicht in een al-tijd leeft. Geen wonder dat we naar zoiets terugverlangen, want wie verlangt niet naar de kleur en de smaak van muziek en naar de tijdloze wereld waarover ze zo vaak vertelt?
Gepost in Muziek, Wetenschap
